فرده‌وس هاشمی/ زوان کوردی له ئیلام و کرماشان وە مدووەیل فرەیگ کەفتۊە پەراوێز و ته‌نانه‌ت تۊەنیمن بۊشیمن لەوای یەی زوان زێنگ وەگەردێا ڕەفتار نەۊە؛ ئەمان وه تێکووشین نۊسەرەیل، زوان‌ناسەیل، کوومەڵ‌ناسەیل و شاعێرەیل دو سێ دەهەس گیان کەفتێەسە وەرێ و ڕەنگ و ڕۊ تازەیگ گردێە. تەنانەت وە ئەو جێگە ڕه‌سیه ک تۊه‌نێ وتار زانستی، چیرووک و ڕومان و هه‌ر نۊسمانێگ ئڕاێ وه‌رده‌نگەیل جوورایجوور داشتوود. ئه‌مان هێمان ئێ زوانە لە ناو ماڵ ک یەکم پەلامار ئڕای زوان هەر گەل و نەتەوەس سەرکوت بوودن و دۊنیمن داڵگ و باوگەیل وەرجە زوان خوەێان زوان دوهەم وەگەرد مناڵەیلا قسە کەن. وە ئێ بوونەوا هاتیمنە وە خزمەت خاتۊن زارا مورادپووڕ، بێژەر دەنگ و دیمەن، ک هەم لە یەکم کەسەیلێگه ئێ دو سێ دەهە ئڕا گەشە داین وە زوان داڵگی وە شێوەی زانستیەو تێکووشیە و هەمیش دەرۊنناس کلینیکی مناڵە و ساڵەیل فرەیگ ئازمان دەرمانگەری گیچەڵەیل فێربۊن مناڵەیل داشتێە.
* خاتۊن، هەرسەی ئەڕامان ناسیای هەین ئەمان جگێ لە خوەدان و کاره‌یل زانستی، ئه‌ده‌بی و که‌لتووریدان ئڕا وەردەنگەیل ئێ وت وێژە بۊشن ک فرەتر بناسنەدان.
- زەهرا مورادپووڕم، وەدی هاتگ ساڵ ٥۰، دە باوەتی بنچینە کورد ئاودانانم ئەمان دە پەنج ـ شەش نەسڵ ئەو وەر دە ئیلام ژیایمنە. خوەم دە تێران وەدی هاتمە و گەورا بیمە، یەنێ دە تەمەن فێر بوین زوان دە ئیلام نەویمە، ئەمان وە تەقلای گەورەیلم تیەنسمە کوردی فێر بووم.
کارناسی وتەدەرمانی و ماستەری دەرۊنناسی کلینیکی مناڵ دێرم. دە ساڵ ۱۳۷۱ کارمه‌ند فەرمی ئامووزش و پەروەرش ئستسنایی بیمە و ساڵ ۹٨ بازنشەستە بیمە. دە ساڵ ٦۷ چگمەسە ڕادیوو؛ یەنێ ئمساڵ ۳۳مین ساڵێگە ک دە ناوه‌ند دەنگ و دیمەن کار کەم. دە تێران و یەزد کار کردمە و ئێسەیش ئەڕەی ئیلام دە بەش ڕادیوو کار کەم و تەنیا توێژەر ناوەند دەنگ و دیمەن ئیلامم؛ یەنێ گشت کارەیل کۆلێنەوەیی دەنگ و دیمەن و خوەم نیسنم و ڕێک و پێکێان کەم.
دە ناوه‌ند ڕاویژکاری ده‌رمانی کار کەم؛ کارم دەرمانگەری مناڵ و لاوانە. دە پیش دەبستانی هەم ڕاهێنەر و فێرکارم.
هه‌یشت کتاو نیسانمە، کتاوەیل کاقەزیم:
1- بادەوانێ ک چاخ بی” داستان کوردی ئەڕەی زاڕووە
2- قیڕقیڕ قوڕواقە” کوومە شێعر کوردی ئەڕەی زاڕووەیلە
3- از تو بارانتر کیست؟” کتاو په‌خشان ئەدەبی گەوراساڵ وە زوان فارسیه.
4- با این دانش آموز چە کار کنم؟” کتاوێگ لەبوار گیچەڵەیل تایبەت وە فێربۊن زاڕووەیل لە نووڕگەی دەرۊنناسیە.
ئەو دمای کتاوەیلمیش وە شێوەی ئلکترونیکی و پی.دی.افن.
دە باوەتی زوان داڵگی هەم دە ڕادیوو، هەمیش کڵاسەیل ئامووزشی مەجازی و ڕاسکانی دە ئاستێ ک زانیاریم وەم ڕێ بێەێ جمشت دێرم.
* خاتۊن، هەر ئه‌و جوورە ک زانین زوان مژارێگە ک لە نووڕگەیل جوورایجوورەو وە شێوەیل جیاواز تاریف بۊە؛ ئەگەر بتواین لەوای یەی دەرۊنناس تاریفێگ زانستی لە زوان داڵگی داشتۊن، چۊن ئڕا وەردەنگەیلدان زوان داڵگی شیەو کەین ک یەی واتا و مانای دیاری لەلێ داشتوون؟
- زوان داڵگی یەکمین زوان هەر ئایمێگە ک دە زاڕوویەو یای گرێ و وەێ قسە کەێ، زوانێ ک تیەنێ وەردێ ویر بکەێ، وەردێ ڕاحەت بوو. ئێمە ئۊشیم زوان داڵگی ئەمان یە وە مانای زوان داڵگ جنابت یا زوان داڵگ م نییە. دە گشت جهان وە زوان بنەماڵەیی و نەتەوەیی ئاماژە دێرێ. چشتێ ک ڕۊڕاس و وە شێوەی زانستیەو بخوازم بۊشم وە داڵگ و باوگەیل یەسە ک دە چوار مانگانەو ئژنەفتن شروو دوو و سیستم ئژنەفتن زاڕوو دە چوارمانگانەو، یەنێ پەنج مانگ وەرژە وەدی هاتنێ، دروس دوو و پروسەی فێر بین زوان داڵگی دە ئێ کاتەو شروو دوو؛ یەی هەو هەنای مناڵ تیاێە دی وەردێ وە زوان ترەکەو قسە کەن! دوهویی (دوگانگی) کەسایەتی و هەست سەرگەردانی و خاوارە بین هە دە ئێ کاتەو شروو دوو…
* لە ئەورەو ک زانیمن جنابد وەگەرد مناڵەیلا فرە سەر و کار داشتینە، ئایا ئازمان ئەودین دژواری و گیچەڵێگ لە مناڵەیل داشتینە ک پەیوەندی وەگەرد فێر نەۊن زوان داڵگی داشتوودن؟ یاگەر تەنیا وە شێوەی تئوریکیەو ئێجوور ئیدەێگ هەس؟
- بەڵێ، چشتێ ک ئەڕەی خوەم دیاری بۊە دە ساڵ ۷۹ تا ۹٨ یەنێ نزیک نووزدە ساڵ دە کلینیک تایبەت وە فێربۊن زاڕووەیل کار کردمە، خوەم ئازمانێ داشتمە و وە چەم خوەم دیمە، دەرسەد بانێ دە زاڕووەیلێ ک دە ڕووژ یەکمەو وەردێان زوان داڵگی قسە نەکردنە، یەنێ زوان دوهەم وە زوور وەردێان قسە کردنە، گیچەڵ یادگیری دێرن، وەتایبەت دە دیکتە و ڕیازی. یانە مدووێ یە بیە ک زوان ئەندێشە و زوان قسە کردنێان یەکێ نەویە و پروسەی فورم گرتن زوان ڕێ دروس و سرشتی خوەێ نەناسە پێشت سەر و یەی پارەوا نەویە. دروسێ یەسە پەنج یا شەش ساڵ سەرەتای ژیان وەرد زاڕوو وه زوان داڵگی قسە بکەیم تا گشت بەشەیل زوان فورم بگرن و دروسەو بوون. ئەمان هەنای ئێ کارە نیەکەیم زوان وە دروسی شکڵ نیەگرێ و یە دووە مدوو گیچەڵەیل یادگیری دە گشت پەلەیل ژیان.
* یەی بڕ لە داڵگ و باوگەیل ئۊشن ئیمە یەکم جار زوان فەرمی وەگەرد مناڵمانەو قسە کەیم ئێکەش لە پەنج_شەش ساڵانەو زوان خوەمانیش وەگەردێا ئۊشیمن. ئایا یە پڵان دروسێگە و وە ئێ شێوە فێربۊن زوان داڵگی وە ئاکام خاسێگ ڕەسێ؟
- یە هیچ بنەما و پاڵپشت زانستیێگ نەێرێ و هەڵەس. ڕێزمان هەر زوانێ، واتاناسی، ساختار وشە و ڕەستە و… گشتێ وە زوان داڵگیەو دروس دوو؛ ئەمان وە ئێ شێوە ئێ هەڵکەفتە پێش نیاێ؛ من چەن گلە نموونە ڕەستە دە قسەیل زاڕووەیلێ ک وە ئێ شێوە وەردێان قسە کردنە ئەڕەدان ئۊشم؛ دڵم خوازێ حەتمەن دە گوزارشەتان بێارنان، یانە قسەیلێگن ک خوەم وە گووش خوەم شنەفتمە و ئازمانێان دە پیش دەبستانی داشتمە:
خانم، موحەمەدڕزا دەڵەکەم زەد.
دەستەم کڕید قەد دیوار.
چادورەت ڕو قەڵوڕی پووشیدی.
و هزاران ڕەستەی ترەک ک وە ئێ شێوە سازیەن. ئەر خاس هیردەو بوینە سەرێان، دوینین ک ئێ زاڕووەیلە یەی زوان نادیار و ئاوەکی دێرن و وە دڵنیاییەو تیەنیم بۊشیم هەردو زوانەگه دە دەس دانە؛ نە فارسی خاس زانن و نە کوردی. یانە یەی مەورد و دو مەوردیش نیێن؛ دە ساڵ ۷۱ تا ئێسە ک وەرد زاڕووەیلەو سەر و کار دێرم، ئێ ئازمانە هەمیشە داشتمە و دی ئەڕەم یەی چشت دواژە و سرۆشتیە.
* ئێ ڕووژەیلە، باس ئامووزش زوان داڵگی تا ڕادەێگ پڕڕەنگەو بۊە و ها سەر زوانەیل، وە باوڕ جنابد فێربۊن زوان داڵگی تەنیا ئامووزش ڕێنۊس زوان داڵگیە یاگەر ئامووزش هەر جوور مژار و مەبەستێگ وە زوان داڵگیەو بایەس بوودن؟
- چشتێ ک دە قانوون ئەساسی هەس و ماف هەر کەسێگە، یەسە ک نۊسین و خوەنن وە زوان داڵگیەو فێر بوو. ئەمانێ یەکێ دە تاریفەیل یوونسکۆ ئەڕای سەواد یەسە ک بایە وە زوان داڵگیەو بخوەنی، بنیسی و فێریش بووی. هه‌ر ده‌وڵه‌تێ هاتێه ته‌نیا قه‌وڵ په‌تی داێه و هیچ نه‌کردنه. ئەمان دە وڵات ئیمە وەداخەو فرە دە سەر زوان و وشەسازی و پێوانەسازی (معادل‌سازی) کار نەکردنە و زوانمان ئەوقەرە لەڕ و کەم هازەو بیە ک هاتێ ئەر بەڵگە و ئجازەی هەم داشتویم ئامادگی ئێ کارە نێاشتوویم.
* ئێرنگە ک باس چی وەرەو ئامووزش زوان داڵگی، ئەوەیش لە وڵات ئیمە ک چەن زوانی هەس، وە ڕای جنابد ئایا یە ک هەر گەلێ نۊسین و خوەنین وە زوان خوەێەو بزانێ، یە نیەودە مدوو کەمڕەنگ بۊن زوان فەرمی و هەست جیاوازی و لە یەک چەکیان گەلەیل جووراجوور یەی وڵات نیه‌هێژنێ؟
- ئتفاقەن یەی زانستوانێگ ئۊشێ ئیمە زوان داڵگی فێر دوویم تا بته‌نیم زوانەیل ترەک خاستر فێر بوویم. نەتەنیا دە ئەرزشەیل نەتەوەیی ئیمە کەم نیەکەێ زیایش کەێ. یای گرتن و پەیوەندی گرتن وه‌رد فەرهەنگەیل جووراجووریش ئاسانترەو کەێ و نزیکترمانەو کەێ، نە دۊرتر.
* خاتۊن، لە ئەورەو ک جنابد 33 ساڵه ئڕا دەنگ و دیمەن کار کردیدە و خاستر وه‌گه‌رد فیت وفه‌ن ئێ کاره ئاشنایی دێرید، وە ڕای جنابد چۊن تۊەنێ دەسمیەت دەر خاسێک ئڕا زوان داڵگی بوودن؟ ئایا بەڕنامەیلێ ک دێرێ جواوگوو هەوەجەیل زوان داڵگی هەن؟
– هەو جوورە ک زانین ئامووزش زوان داڵگی لە زاڕوویەو بایەس بوو، ئێسە خاسترێ یەسە ک ناوەند دەنگ و دیمەن فرەتر لە سەر بەش مناڵ و لاوان کار بکەێ، یە ک تەنیا ئڕا جەشنوارە و ئڕا گرتن نمرەی بان بێاێ بەڕنامەیل گەوراساڵ کوردیەو بکەێ، وە باوڕم یە خزمەت فرە وەنرخێگ نییە؛ بەڵکوو خانودەیل دەورە ئەوڕەسن ئێ زوانە گرنگە ک دەنگ و دیمەن لەوای یەی ڕەسانەی گشتی و پڕڕەنگ، بەڕنامەیل زاڕووانە وە کوردیەو ساز بکەێ. هەنای ئیمە بەڕنامەیل زاڕوومان وە زوان فارسیە، ئاگادارانە یا نائاگادارانە پەسای ئێ باوڕە گەشە دەیم ک یەکم جار زوان دوهەم گرنگە.
* ئەر بتواین لەوای یەی دەرۊنناس باڵینی ک ساڵان فرەێگە خەریک دەرمانگەری مناڵەیل بۊنە ئاماژە وە یەی بابەت یا مژار فرە گرنگ بکەین ک پەیوەندی وەگەرد زوان داڵگیەو داشتوودن، چوە دیرین ئڕا داڵگ و باوگەیل وڵاتمان؟
- یەی گیچەڵێ ک م هەمیشه تەقلا کەم وە هەر شێوەی بیە بڕەسنمە گووش داڵگ و باوگەیل و فرەیش جی نگەرانی دێرێ و نیەوێ ئاسان دە لاێەو ڕەد بوویم، یەسە ک دە لا چەپ مێژگ بەشێ هەس تایبەت وە فێربۊن زوانە. دو به‌ش وڕنیکە و بروکا هانە ئێ بەشە دە مێژگ و هەرکام تایبەت وە پروسەیل جووراجوور فێربۊن زوانن. یەی سکتەی هەس وە نام سکتەی ئسکیمیک ک خوەم بیمار داشتمە سێ زوانە بیە: کوردی، عەرەبی و فارسی زانستێە ئەمان دمای ئێ سکتە تەنیا زوان کوردیە بەڵەێ بیە قسە بکەێ و ئەو دو زوانە پیەک دە ویرێ چگە. یە هەڵکەفتێگە ک توانێ ئڕای هەر کەسێ پێش باێ، ئەر کەسێ زوان داڵگی وەردێ قسە نەویە دومای ئێجوور سکتەێ هاتێ دی هەر نەتوانێ قسە بکەێ. چوون تەنیا زوانێ به‌رده‌وام مینێ ک ئەو پروسەی سرۆشتی و ڕێک و پێکە دە چوار مانگانەو ناسە پێشت سەر و زوان داڵگی یەی پارەی دێرێ.
* خاتۊن مورادپووڕ، قسەی ئاخردان ئڕای وەردەنگەیل چوەس؟
- چشتێ ک ئڕا خوەم ئەڵاجەۊ بی م بیس و چوار ساڵ ئازمان وەڕێ بردن بەڕنامەی فارسی داشتم، نە ک نەخواستۊم، پێش ناتۊ، دیمای چەن ساڵ ک لە یەزد کار کردم ئەوڕەسیم چەنێ زوانەیل داڵگی تیەنن دە گەشەی فەرهەنگەیل کاریگەری داشتوون، هاتمە دما دە ئیلام دیم مەجبوور ناوەندەیل کردین ۷۰ لە سەد بەڕنامەیلێان وە زوان داڵگیەو بوو. دمای ۲٤ ساڵ ئازمان کار فارسی دەس کردمە ئجرای کوردی؛ دژوار بی، وشەیل پێوانەی خاس و ڕەسەن کەم داشتم. وشەیلێ نێاشتیم ک هەم کوردی بوون و هەم وەردەنگ وڵات خوەمان ده‌ێان بڕەسێگەو و پەیوەندی بگرێ. یە یه‌نێ فرە کار نەیە دە سەر وشەسازی و پێوانەسازی. ئمێدوارم وە تێکووشین چاڵاکەیل زوانی و فەرهەنگی دە سەر ئێ بەشە دە زوان فرەتر کار بوو و بتیەنیم وە زوانێگەو ئجرا داشتوویم ک هەم ڕەسەن و کوردی بوو، هەمیش گشت خەڵکەگەمان قەبوولێ داشتوون و بتیەنن وەردێ پەیوەندی بگرن…
سه‌رچاوه: صدای آزادی