د.دانەر ئەبوبەکر
ئەگەرچی چەمک و وشەی دەوڵەت لە زۆر دیکۆمێنت و دەستوری وڵاتان و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان بەکاردەھێندرێت، بەڵام تاوەکو ئێستا وەڵامێکی گشتگیر و دیاریکراو بۆ پرسیاری مانای وشەی دەوڵەت چییە، نەدۆزراوەتەوە. سیاسەتمەداران، یاساناسان و ئابووریناسان لەلایەن خۆیانەوە پێناسە و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکەن.
پسپۆران لەسەر ئەوە کۆکن چەمکی دەوڵەت لە چوارچێوەی چەمکەکانی (کۆمەڵگا و وڵات و نەتەوە) دروست بووە، کە ھەر یەکێکیان مانا و مەفھومی خۆی ھەیە. وەک دەوترێت دەوڵەت (فێرکردن، چارەسەرکردن، بەرگریلێکردنە)
کەواتە دەتوانین بڵێین دەوڵەت دامەزراوەیەکە پێکدێت لە کۆمەڵە دەزگایێکی سیاسی، ئابووری و یاسایی بۆ بەرێوەبردن و خزمەتکردنی میللەت بە رێگایەکی دروست.
تاکیش، جگە لە ئەرک و بەرپرسیاریەتی، دینەمۆی داگریسێنەری دامەزراوەکانی دەوڵەتە. پێکھێنەر و دروستکەری کۆمەڵگایە. دانیشتووانی وڵاتیشە بە ماف و ئەرکەکانی سەرشانیەوە.
وەک ئاشکرایە کورد و کوردستان لە ١٥١٤ تاوەکو ١٩١٦ ژێردەستەی داگیرکاری ئیمپراتۆریەتەکانی عوسمانی و سەفەوییەکان بوون. تەنیا فێری کوشتن و بڕین کراین. کوردیان وێناکرد و کردیانین بە گورگ، گورگیش کە نەخۆشیش بکەوێ چارەسەر ناکرێت، پێوێستی بە بەرگریش نییە، چونکە خۆی درندەیە. کەواتە ژیانی ژێردەستی لە ١٥١٤ تاوەکو ١٩١٦ لەژێر سایەی ئیمپراتۆرییەکان لە بەرپرسیاریەتی ( فێرکردن و چارەسەرکردن و بەرگریکردن ) بەرامبەر بە گەلی کورد زۆر لاواز بگرە ھەر نەش بووە.
لەدوای ساڵی ١٩١٦ کوردستان دابەشکرا بەسەر دەوڵەتانی تورکیا و ئێران و عێراق و سووریادا. لەلایەک بوونە ژێردەستەی کەمالی ناسێۆنالیستی تورکی، فێری سەردانەواندن و گارسۆنی ریستۆرانتەکان کراین، لەجیاتی پەروەردە و خوێندنی شارستانیانەی ئەو سەردەم، کە تاکی تورک تاوەکو ئەمرۆش شانازیان پێوە دەکات. کوردی رۆژھەڵاتیشمان ماوەیەک بوونە ژێردەستەی رەزا شای پەھلەوی کودەتاچی، ماوەیەکیش کرانە قوربانی حکومی شۆرشی ئیسلامی خومەینی کە فێری مەستی و لەبیربردنەوەی پرسە نەتەوەییەکان و سەرکوتکردن دەکران. لە جیاتی چارەسەرکردن و بەرگریکردن، ھەڵواسین و لە سێدارەدانیان پێشکەش کردین و کردیانە بەشێک لە شێوازی ژیان و کلتورمان. لە ژێر حکومی دەوڵەتانی سوریا و عێراقی فەیسەڵیەکان و دواتریش حزبی بەعس شۆفێنی فێری جاشایەتی و ھەستنەکردن بە پرسیارییەتی کراین. لە بری چارەسەر و بەرگریش کۆمەڵکوژ و ئەنفال و کیمیاباران کراین.
راستیێکی حاشا ھەڵنەگر ھەیە، گەلی کورد ھەرچۆنێک بێت لە باشوور لە سایەی خۆینی شەھیدان و ئەنفال و کیمیاباران توانیمان بگەینە نیمچە سەربەخۆییەک، کە ئەمرۆ ھەموو تاکێکی دڵسۆز و عاقڵی کورد لە ھەر شوێنێکی دونیادا بێت بە ھەموو کەم کورییەکانیەوە شانازی پێوە دەکات. چونکە عاقڵەکان تێدەگەن و دەزانن بێ دەوڵەتی واتا بێ شوناسی و ناسنامەی نەتەوایەتی، واتا ژێردەستە و ھاوڵاتی پلە دوو، واتا ژیانی سەرەمەرگی ھەرەشە و تۆقاندنی بەردەوام جا لە چوارچێوەی ھێرشی راستەوخۆی داگیرکردنی خاک و دەستبردن بۆ شەرف و نامووس بێت یان شەڕی دەرونی و پوکانەوەی ھێواش ھێواشی سیاسی فاشیزمانەوە بێت هۆکاری نەبوونی دەوڵەتی کوردی لە مێژوودا پەیوەندی بە زۆر فاکتەری ناوخۆیی و دەرەکییەوە ھەیە.
لە ناو زانستی سیاسەت چەند تیۆرێکی بەناوبانگ بوونیان هەیە سەبارەت بە پەیدابوون و دروستبوونی دەوڵەت، وەک : تیۆری ھاوپەیمانی و رێکەوتن، تیۆری ھێز و توندوتیژی، تیۆری مادی(ماتریاڵی) تیۆری ئەندامی (النظریة العضویة). تیۆری ئایینی و تیۆری باوکایەتی.
بیردۆزەی (پەیمانیەتی) جەخت لەوە دەکاتەوە پێشکەوتنی سروشتی کۆمەڵگا و بەستنی پەیماننامە لە نێوان هاوڵاتیان و کاربەدەستان (سەرکردەکان) و وەلاوەنانی ناکۆکیەکان، ھۆکاری سەرھەڵدانی دەوڵەتە. ئەم بیردۆزەیە لەلایەن جان جاک رۆسۆ و جۆن لۆک و تۆماس گۆبیس دواجار پشتگیری لێکراوە. بە تیوری پەیمان و ھاوپەیمانیەتی ناسراوە تیۆری ھێز و توندوتیژی لە لایەن کارڵۆ کاوتسکی و لودڤیک گومپلۆڤیچ لە پێشتریشدا ئەفلاتوون پشتگیریکاری ئەم جۆرە بێردۆزە بووە. ئەفڵاتوون پێچەوانەی تیۆری پەیمانیەتی لای وایە دەوڵەت کاتێک دروست دەبێت و پەیدادەبێ کە گروپێک یان قەبیلەیەکی مام ناوەندی بەهێز و پرچەک بە شەڕ خۆیان دەسەپێنن وەک گروپێکی گەورەو بەهێزو کاریگەر بەسەر ئەوانی تردا. بە تیۆری توندوتیژی ناسراوە.
تیۆری ماتریاڵی (مادی) کە لە لایەن مارکس و ئەنگلیس و لێنینەوە سەرکردایەتی دەکرێت، لایان وایە دەوڵەت لە ئەنجامی دروست بوونی چین و کڵاسی ناو کۆمەڵگا سەرھەڵدەدات.
تێۆری ئەندامی (ئۆرگانی) کە لەلایەن جۆرج سپێنسەر و رێنەی وێمس سەرکردایەتی دەکرێت، جەخت لەوە دەکاتەوە دەوڵەت ئۆرگانیزمە (گیانکەتیە)، پەیوەندی بەردەوامی بەشەکانە، ھەروەھا بوونی پەیوەندی بەردەوامی بەشەکان و زیندەوەرەکانی ناو کۆمەڵگاشە. واتا دەوڵەت بەرھەمی کۆمەڵایەتی (ئیڤالۆشنە)، کە لەو بوارەدا تەنیا دەوەستێتە سەر ھەمەجۆری بایلۆجی ئیڤالوشن(گەشە).
تیۆری ئاینی و باوکایەتیش ھەر یەکێکیان وەک لە ناوی تیۆرییەکانیاندا دیارە یەکێکیان ئایین دەکاتە سەرچاوەی دروستبوونی دەوڵەت و تیۆریی باوکایەتیش لەسەر بنەمای ئەوە دروستکراوە مرۆڤ بونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە. ھیچ مانایەک بە ژیان نابەخشێت بەبێ کۆمەڵ و کۆلێکتیڤ. دەوڵەت لەرووی ئایدلۆژیا ئەوە بە بەرھەمی خێزانی دەزانێ، سەرۆک وەک باوک بۆ خێزان وێنا دەکات.
بە وردبوونەوە لە مێژوو و چۆنیەتی سەرھەڵدانی دەوڵەتانی دنیا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێ لە رێگای ھەموو تیۆرییە و بیردۆزە جیاوازەکان دەوڵەت دامەزراون و دروست بوون. پرۆژەی دروستبوونی دەوڵەتی کوردی بەناو ھەموو تیۆریەکاندا رۆیشتووە شکستی ھێناوە بەھۆی فاکتەری دەرەکی و فاکتەری ناوخۆییەکان، لە پێش ھەموویان نەگەیشتن بە کۆمپرامایس و سازان.
لەسەردەمی نوێدا دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی لەسەر بنەمای زۆربەی تیۆرییەکانی کە لەسەرەوە باسمان کرد بۆ ئێمە ماڵوێرانی و لەناوچوونی خودی خۆمانە، چونکە جگە لەوەی ھێز و لایەن و حزب و ئایینی جیاواز لەناو کوردا بوونیان ھەیە، پرسە جیاوازەکانی نێوان ئەو ھێزانە لەلایەن دوژمنانەوە زۆر تۆخکراوەتەوە. سەبارەت بە بیرۆکە و بیردۆزەی پەیمان ھۆگۆ و جان جاک رۆسۆ و جۆن لۆک و دواجار بیرو بۆچوونی پەیمانی کۆمەڵایەتی تۆماس گۆبیس کە دەچێتە چوارچێوەی ئەم بیردۆزە بۆ سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەردەم، رێگای تێدەچێت، کە زۆر تاکید لەسەر چارەسەرکردنی کێشەو ھاوپەیمانیەتی خەڵک دەکاتەوە لە پێناو ژیانێکی شایستە و وەستانەوە دژ بە پێشێلکردنی ماف و خراپ بەکارھێنانی دەسەڵات. زۆربەی زۆری دەوڵەتان بەرھەمی ئەم بیر و بۆچوونەن.
نەبوونی دەوڵەتی کوردی لە رووی زانستییەکەیەوە کامڵ نەبوونی ئەم مەرج و هۆکارانەیە کە زانایان کاریان لەسەر کردووە. لە رۆژگاری ئەمرۆشدا زۆر زانا و پسپۆری دیاری جیھانی ھۆکاری سەرھەڵدانی دەوڵەتی نوێ دەگەرێنەوە بۆ میتۆدی بەرژەوەندی نەتەوەیی، رەخساندنی بەرژەوەندی نەتەوەی ئەو وڵاتە یان کۆمەڵگایە لەگەڵ بەرژوەندی دەوڵەتانی زلھێزی دنیا و ھەرێمی ناوچەکە. خۆشبەختانە کوردستان ھەنگاوی باشی ناوە لەم روەوە.
بنەما و ھەنگاوەکانی تیۆری پەیمان (رێکەوتن) تەواو لەگەڵ سەردەمی نوێدا گونجاوە و رێیان تێدەچێت. فەیلەسوفانی سەر بەم بیردۆزەیە بە تایبەتی لە فکر و بیروبۆچونەکان (جۆن لۆکەدا) ئەوە بەدی دەکرێت خەڵکی بەھۆی ئەو بارودۆخە تایبەتیەی دێتە پێشیان کێشەکانی نێوانیان چارەسەر دەکەن و بە حەز و ئارەزووی خۆیان بریار دەدەن پەیمان ببەستن و بەیەکەوە بژین لەناو یەک دەوڵەتدا، بەڵام بەرەی دووەم کە (تۆماس گۆبەس) رابەرایەتی ئەم بیروبۆچونە دەکات کە لەسەر بنەمای دوژمنایەتی و شەڕ بنیاتنراوە. کورتەی ئەو بیروبۆچونە (مانەوەی ئەو پەیمانە دەوەستێتە سەر یاسا و جێبەجێکردنی دەسەڵاتێکی دروست بەرامبەر بە گەل، لەئەگەری خراپ بەکارھێنانی دەسەڵات، پەیمانەکە ھەڵدەوەشێتەوە، شۆرشی سەربەخۆیی روودەدات و سیستەمی سیاسی ئەو دەوڵەتە دەروخێ و سیستەمێکی سیاسی دەوڵەتی نوێ لەدایک دەبێت)
کوردستان، لە ھەرێمێکی تازە دروست بوو، وڵاتێکی بەشەڕ و ماڵ وێرانی ناوخۆدا رۆیشتوو، کۆمەڵگایەکی عەشایری و دواکەتوو، تاکێکی نەخوێندەوار و کەم ئەزموون، ببێتە ھەرێمێکی بەناوبانگ و حساب بۆ کراو لەسەر ئاستی سیاسی و سەربازی و وزەی جیھانی، وڵاتێکی ئاوەدان و تازە پێگەیشتوو، کۆمەڵگایەکی بەرەو کرانەوە و ھەوڵدان بۆ پێشکەوتن، تاکێکی سەر پر لەخەون و ئارەزووی خوێندن و پێگەیشتن بە زانست و تیۆرییە زانستیەکانی سەردەم، با ٢٦ ملیارد دۆلار قەرزدار بێت. ئاشکرایە لەماوەی ئەو چەند ساڵەی رابردوو دەیان ھەزار پرۆژەی خزمەتگوزاری، ئاوەدانکردنەوە، برینەوەی دەرماڵە بۆ خەڵکی، کە نیوەی ئەو ٢٦ ملیارد دۆلارە قەرزی دەرماڵەی فەرمانبەرانە، دروستکردنی قوتابخانە و دەزگا پەروەردەیەکان، رێگاوبان، ناردنە دەرەوەی قوتابی و شاندکردنی فەرمانبەر و خەڵکی تر، دروستکردنی فرۆکەخانە و بە بازارکردنی نەوتی کوردستان لەناو بازارەکانی وزەی جیھانی بۆ یەکەم جار لە مێژوودا، دابینکردنی ئاسایش و سەرفکردنی بودجەیەکی خەیاڵی بۆ ئەم بوارە. ئەوە پاساو نییە بۆ کەم تەرخەمی دەسەڵات و کەم کوریەکان، بێ ئەزموون و کەم شارەزا بووین، دەوڵەتداریمان نەکردبوو، رووبەرووی قەیرانی گەورە و یەک لەدوا یەک بوینەتەوە ھەر لە شەری داعش و برینی بودجە و داڵدەدانی دوو ملیۆن ئاوارە و دابەزینی نرخی نەوت و زۆری تر. زۆرینەی خەڵکی کوردستان موستەفید بووە، ھەندێک کەمتر و ھەندێک زۆرتر. بەداخەوە یەکسانی و دادپەروەری لە ھیچ شوێنێکی ئەم دنیایە نەماوە.
زۆر ھەرێم و وڵاتی تری لە جیھاندا بوونیان ھەیە، دڵنیام ئامادەن لە پێناو ناساندنی پرسی گەل و خاک و نیشتیمانیان ١٠ جار با ٢٦ ملیارد دۆلار قەرزدار بن. چونکە ئەو ھەرێم و وڵاتانە تامەزرۆی سەروەری و ناو و ناوبانگی نەتەوەکەیانن و پاتریۆتن، نیشتیمانپەروەر و دڵسۆزن. دەژین بۆ سەروەری نەک بۆ خۆشگوزەرانی و کات بەسەربردن. کەواتە لێرەدا کێشەیەک ھەیە لەناو وڵات و کۆمەڵگای من، دەکرێت بەدۆزینەوەی چارەسەری ئەم کێشەیە بگەرێینەوە رێرەوی راستەقینەی خەونی لەمێژینەمان کە سەربەخۆیی و سەروەرییە.
ئێستا زیاتر لە ھەموو کات باس لە سەردەمی گۆرانکاریە گەورەکان دەکرێت. لە بواری ئابووریدا جیھان رووبەرووی قەیرانی گەورە و مێژوویی بۆتەوە. لە رووی سیاسیەوە وەک دەبینین و ھەستی پێدەکەین، جیھانی دوای کۆرۆنا لەسەر بنەمای ناسیۆنالیستی و بەرژەوەندی نەتەوە و دووبارە سەرھەڵدانەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی بنیات دەندرێتەوە. خەبات لە پێناوی چەسپاندنی حەز و ئیرادەی کەسی دەگۆرێت بۆ خەبات لە پێناو چەسپاندنی حەز و ئیرادەی میللەتان.
دەوڵەتی عێراق ھیچ بەرپرسیاریەتیێکی دەوڵەتی وەک ( فێرکردن، چارەسەرکردن و بەرگریکردن) چ لە مێژوودا چ لە کاتی ئێستادا بەرامبەر گەلی کوردستان جێبەجێ نەکردووە و نیازی جێبەجێکردنیشیان نییە. بەرپرسیاریەتی فێرکردن لە عێراق نەک بەرامبەر گەلی کوردستان، بەڵکو بەرامبەر بە عەرەب و خەڵکی ناوچەکانی تری عێراق لە نزمترین ئاستدایە. بەرپرسیاریەتی بەرگریکردنیش بەتایبەتی بەرامبەر بە گەلی کوردستان لە سەردەمی شەری داعش و ١٦ ئۆکتۆبەر بینیمان. بەرپرسیاریەتی چارەسەرکردنیش دەبینین لەسەردەمی سەرھەڵدانی کۆڤید-١٩ چۆن مامەڵە لەگەڵ گەلی کوردستان دەکەن و لە ھەوڵی بڕینی قوتی خەڵک و فەرمانبەرانی کوردستاندان.
لەسەر برینی بودجە و راگرتنی دەرماڵەی فەرمانبەران کوردستان نابێت چی تر لەلایەن حکومەت و سەرکردایەتی سیاسی کورد بوترێت جێگای قبوڵ نییە، بەڵکو پێویستی بە ھەڵوێستی جدی و بریاری یەکلاکەرەوەی خێرا ھەیە. بە پێچەوانەوە داواکاری و مافی کورد بچوکتریش دەکرێنەوە، کە بۆی ھەیە لە قۆناخەکانی داھاتوو بریتیبن لە گفتوگۆ و پرسی ھەڵوەشانەوەی قەوارەی دەستووری ھەرێمی کوردستان و ھێزی پێشمەرگە.
زۆر گرینگە بەھەر نرخ و شێوەیەک بێت زۆرترین کەس و لایەن لە ھەنگاوەکانی داھاتووی سەرکردایەتی سیاسی کورد نزیک بکرێنەوە. بەرژەوەندییە گشتیەکان پێش بەرژەوەندییە کەسیەکان بخرێن بەشێوەیەکی پراکتیکی. موزایەدەی سیاسی بەرپرس و لایەنەکان کۆتایی پێبھێندرێت. ھەموو ئەو کەس و لایەنانەی یاخیبوانە رەفتار دەکەن لەگەڵ ماف و داخوازییە رەواکانی گەل، دەبێت سنووریان بۆ دابندرێت، لە ھەمان کاتیشدا ئازاد بکرێن چۆن حەز دەکەن و دەیانەوێ لەمەبەدوا بژین. ئەو پلەو پۆستانەی لە عێراق و کوردستانیش لەسەر حسابی گەلی کورد بونەتە جێگای تموح و ھۆکاری موزایەدات، پێداچونەوەیان پێدا بکرێت، بە تایبەتی پۆستی سەرۆک کۆمار کە دەبینین چۆن کۆمەڵێک کەسی بەرپرسی ناو حزب و لایەنە سیاسیەکان لە پێناو گەیشتن بەو پۆستە رۆژانە خەریکی موزایەدەو بە لارێدابردنی پرسی کوردن. نابێت پلە و پۆست و ماڵی دنیا ئاکار و رەفتاری پەروەردەی کوردیمان بگۆرێت.
ئەمرۆ خراپ بەکارھێنانی دەسەڵات لە عێراقدا، و ھەست بە بەرپرسیاریەتی نەکردنی بەشێک لە تاکی کوردی و بەرپرسەکانیشمان، کێشەی کوردیان لە پرسی دەرماڵەی فەرمانبەران و بودجەدا بچوک کردۆتەوە، بەڵام کێشەی کورد لە عێراقدا لە دیدی پسپۆرانی بیانیش زۆر لەوە گەورەتر و فراوانترە. لە راستیدا ھەستنەکردن بە بەرپرسیاریەتی کێشەی گەورە و سەرەکی بەردەمی گەلی کوردە، تەنانەت زۆر کەس و لایەنی بیانی بەناوبانگ نموونەمان پێدەھێننەوە، لەوانە دیمیتری کیسێڵڤ بەرێوەبەری گشتی دەزگای راگەیاندنی نێودەوڵەتی (رووسیا ئەمرۆ) لە یەکێک لە چاوپێکەوتنەکانیدا وتی ئەگەر بەرژەوەندییە کەسیەکانمان پێش بەرژەوەندییە گشتیەکان بخەین و سیفەتی پاتریاتیزمی نەما لەناو گەلی رووسدا ئەوە وەک گەلی کوردمان بەسەر دێت و بێ دەوڵەتی و بە ژێردەستەی دەمێنینەوە. لە راستیدا ئەم دێرە وتەیە راستیێکی تاڵ و ئازار بەخشە. دەبێت پاتریاتیزمی و ھەستکردنی بەرپرسیاریەتی ببێتە ئایدلۆژیای سەردەمی گەلی کورد، بەرژەوەندییە گشتیەکان پێش بەرژەوەندییە کەسیەکان بخرێت.
ئاشکرایە دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لە کۆندا وەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد لە چوارچێوەی تیۆری ھێز و توندوتیژی بووە، بەڵام عێراقی نوێ لە چوارچێوەی تیۆری ھاوپەیمانیەتی بووە.
دەوڵەتی عێراق لە چوارچێوەی بیردۆزەی پەیمان و ئەو ھاوپەیمانیەتیەی لەسەری دامەزراوە لە نێوان خەڵکی ھەرێمی کوردستان و پارێزگاکان و دەسەڵاتدارانی عێراق(شیعە)، بەرپرسیاریەتی (فێرکردن، چارەسەرکردن و بەرگریکردنی) لەسەر شانە بەرامبەر بە گەلی کورد. مەرجی تیۆری پەیمان بەرپرسیاریەتی و جێبەجێ کردنی یاسایە، لە ئەگەری پێشێلکردنی دەسەڵات، کە چۆن ئێستا بەغداو لایەنی شیعەکان پەیرەوی دەکەن دژ بە خەڵکی عێراق بە گشتی و کورد و سوننە بە تایبەتی وەک تۆماس ھۆبز دەڵێت پەیمانەکە ھەڵدەوەشێتەوە و دەوڵەتی نوێ لە دایک دەبێت.
لەدایکبوونی ھەر دەوڵەتێکی نوێ، کە بکەوێتە سەردەمی بارودۆخی کۆرۆنا، بە ئایدلۆژیای ڤایرۆس(کۆرۆنا) بارگاوی دەکرێت. کە تەنانەت ھەموو دەوڵەتانی دنیا لە سەردەم و قۆناخی پۆست کۆڤید-١٩ بەناچاری پەیرەوی ئایدلۆژیای گونجاوی سەردەم دەکەن لەسەر بنەمای ناسیۆنالیستی بۆ پاراستنی ھاونیشتیمانیەکانیان و بوژانەوەی ژێرخانی ئابووری نەتەوەیی خۆیان.
ئایدلۆژیای ڤایرۆس بەرپرسیاریەتی دەوڵەت بەرامبەر بە خەڵک، لەسەر بنەمای( فێرکردن، چارەسەرکردن، بەرگریکردن ) ھەروەھا بەرپرسیاریەتی میللەت بەرامبەر دەوڵەت و نیشتیمان لەسەر بنەمای پاتریاتیزمی و ناسیۆلیستی سەردەم بڵاودەبێتەوە.