پەرلەمانی کوردستان لەبارەی بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە
پەرلەمانی کوردستان رایگەیاند: ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی هه‌رێمه و به‌پێی مادده‌ی (١١٧/ برگه‌ی یه‌كه‌م) له ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراق دانی پێدانراوه. هەروەك به‌پێی مادده‌ی (١٢١)ـی دەستووریش مافی ده‌ركردنی یاسای پێدراوە. بۆیه دەركردنی یاسای ژمارە (٢٢)ـی ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، هاوتایە لەگەڵ دەستووری عێراق و لەچوارچێوەی تایبەتمەندییە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستاندایە.
ده‌قی راگەیەندراوه‌كه‌ی پەرلەمانی كوردستان:
دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵی وەك لە ماددەی (٣)ی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دا هاتووە، دەوڵەتی هەموو عێراقییەكانە بە جیاوازیی نەتەوە و ئایین و ئایینزاكانەوە.
فیدڕاڵییەت لە مانای بنەڕەتی و ڕاستەقینەی خۆیدا دابەشكردنی دەسەڵاتە، لەوانەش دەسەڵاتی ئیدارەدانی دارایی و سامانە سرووشتییەكان لەنێوان دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵی و هەرێمەكاندا، فیدڕاڵییەتی فرەپێكهاتەش لەسەر چەمكە بنەڕەتییەكانی سەربەخۆیی زاتی، هاوبەشێتی، هاوسەنگیی دەستووری و هاریكاری و لامەركەزییەتی سیاسیی فراوان، ڕاوەستاوە.
ئەمە لە كاتێكدا، بنیادی دەستووری عێراق لەسەر بنەمای سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی ئیتیحادی دروست بووە، ئەمەش دەخوازێت كە دەقەكانی دەستوور بە ئاڕاستەی لەبەرچاوگرتنی دادپەروەری و پاراستنی پرەنسیپەكانی فیدڕاڵی و یەكسانی شرۆڤە بكرێت، بەبێ ئەوەی دامەزراوە شەرعییەكانی هەرێمەكان تەحجیم بكات و سنوورگەلی نادەستووری بۆ دەسەڵاتەكانیان دابنێت. بۆیە هەر مامەڵەكردنێكی ناهاوسەنگ لە پیادەكردنی دەسەڵاتەكان و مامەڵەكردنی ئینتیقائییانە لەگەڵ دەقەكانی دەستووردا، ئامڕازی بنكۆڵكردنی سیستەمە فیدڕاڵییەكەن و لێكەوتە و دەرەنجامەكانی لە كۆتاییدا خزمەت بە وڵات و ماف و بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتییانیشی ناكات.
هەر لەم ڕوانگەیەشەوە بوو كە هەرێمی كوردستان دەستپێشخەر و داكۆكیكار بووە لە جێگیركردنی سیستەمی فیدڕاڵی لە عێراقدا و بەردەوام كاری بۆ پتر چەسپاندنی كردووە، چونكە ئەزموونی تاكڕەوی و مەركەزییەت نەهامەتییەكانی ڕابردووی بۆ گەلانی عێراق خوڵقاند.
لەم میانەیەشدا، بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق لە ڕێكەوتی ٢٠٢٢/٢/١٥، لەمەڕ دەسەڵاتی ئیدارەدانی نەوت و سامانە سرووشتییەكان لە عێراقدا، ناكۆك و ناتەبایە لەگەڵ بنەماكانی سیستەمی فیدڕاڵی و دەقەكانی دەستووری عێراقیشدا، سەرەنجامیش ئەمجۆرە بڕیار و بیركردنەوانە گورزی كەمەرشكێن لە سیستەمی فیدڕاڵیی عێراق و پرۆسەی حوكمڕانی و مافی هاونیشتیمانیبوون دەدات.
چونكە:
پەر‌له‌مانی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی هه‌رێمه و به‌پێی مادده‌ی (١١٧/ برگه‌ی یه‌كه‌م) له ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراق دانی پێدانراوه. هەروەك به‌پێی مادده‌ی (١٢١)ـی دەستووریش مافی ده‌ركردنی یاسای پێدراوە. بۆیه دەركردنی یاسای ژمارە (٢٢)ـی ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، هاوتایە لەگەڵ دەستووری عێراق و لەچوارچێوەی تایبەتمەندییە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستاندایە.
بۆیە هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و به ناده‌ستووری ناوبردنی ئەو یاسایە له‌لایه‌ن دادگای فیدڕاڵییه‌وه ناكۆكه له‌گه‌ڵ ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراق و خودی بڕیارێكی پێشووی دادگاكە، له‌به‌ر ئه‌م هۆكارانه‌ی خواره‌وه:
١ - ده‌ستووری عێراق له مادده‌ی (١١٠)دا به هیچ شێوه‌‌یه‌ك به‌رێوه‌بردنی سامانه سروشیتیه‌كان له نێویاندا نه‌وت و گازی به ده‌سه‌ڵاتی حه‌صری حكومه‌تی فیدراڵی دانه‌ناوه. بەڵكو مادده‌ی (١١٢/ برگه‌ی یه‌كه‌م)ـی ده‌ستوور جه‌خت له سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه به‌رێوه‌بردنی نه‌وت و گاز له ده‌سه‌ڵاته هاوبه‌شه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵی و هه‌رێمه‌كانن كه تایبه‌ته به به‌رێوه‌بردنی ئه‌و كێڵگانه‌ی پێش نوسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراق له ساڵی ٢٠٠٥ له لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه به‌رێوه‌‌براون.
٢ - بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی دژ به بڕیارێكی پێشتری خۆیه‌تی كه ژماره (٨)ـی ساڵی ٢٠١٢ ـیه، كه جه‌خت له‌سه‌ر به‌شداریپێكردنی هه‌رێم و پارێزگا وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانی نه‌وت ده‌كاته‌وه لە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژیی نەوت و سامانە سرووشتیەكان.
٣ - دەركردنی یاسای ژمارە (٢٢)ـی ساڵی ٢٠٠٧ى هەرێمی كوردستان پاش نائومێدبوون بووە لەوەی كە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بە ئەركی دەستووریی خۆی لە دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی هەڵناسێت، لە نەبوونی ئەم یاسا گرنگە فیدڕاڵییەشدا كار بە هەندێك یاسای سه‌رده‌می ڕژێمی پێشوو دەكرێت كە یاساگه‌لێكن به بیری ناوه‌ندگه‌رایی داڕێژراون، لەگەڵ بنەما دەستوورییەكان بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و سامانە سرووشتییەكان، یەكناگرنەوە، له‌وانەش یاسای ژماره (١٠١)ی ساڵی ١٩٧٦ و یاسای ژماره (٨٤)ی ساڵی ١٩٨٥ كه دادگای فیدڕاڵی لە بڕیارەكەیدا پشتی پێبەستوون.
٤ - مادده‌ی (١١١)ی ده‌ستوور جه‌ختی لەوە كردووەتەوە كە خاوه‌ندارێتیی نه‌وت و گاز بۆ ته‌واوی گه‌لانی عێراقە، هەرێمی كوردستانیش له ڕوانگه‌ی پابەندبوونی بەم بنەمایە له مادده‌ی (٣)ی یاسای ژماره (٢٢)ی ساڵی ٢٠٠٧ دا جه‌ختی لەسەر كردووەتەوە و بەتەواوی پابەندی بووە. هەر بۆیەش بەتێكڕایی بڕی داهاتی فرۆشراوی نه‌وتی، بەو شێوەیەی كە له یاسای بودجه‌ی فیدڕاڵیدا دیاری كراوە، گەڕاندووەتەوە بۆ حكوومەتی فیدڕاڵی و پاشان به‌شێوه‌ی له بریدانان (مقاصه) و به‌شی هه‌رێمی كوردستانی لێدراوه.
٥ - په‌رله‌مانی كوردستان له ساڵی ٢٠٠٧ەوه كه یاسای ژماره (٢٢)ی نه‌وت و گازی ده‌ركردووه، حكوومه‌تی فیدراڵی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ لێكه‌وته‌كانیدا كردووه. ئەمەش له دواهه‌مین یاسای بودجه‌ی عێراق ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه و له مادده‌ی (١١)ی یاساكەدا جه‌خت له پێویستدی ئه‌م هه‌ماهه‌نگیده كراوه‌ته‌وه.
لە كۆتاییدا هەرێمی كوردستان جەخت لە پابەندبوون بە دەستوور و پاراستنی بەرژەوەندییە گشتییەكانی وڵات دەكاتەوە، بەشێوەیەك كە دوور بێت لە شرۆڤەكردنی تاكلایەنە و لەبەرچاونەگرتنی یەكێتیی ئارەزوومەندانەی فیدڕاڵیی عێراق.
پەرلەمانی كوردستان
٢٠٢٢/٢/١٥