هەواڵی کوردستان ئێستا

کورتەیەک لە مێژووی بۆریە نەوتیەکانی عێراق :
لەگەڵ دۆزینەوەی نەوت لە کەرکوک و عێراق لە ساڵی ۱۹۲۷، بیر لە هەناردەکردنی نەوتەکەی کرایەوە بە شێوەی بازرگانی.

لەگەڵ دروستکردنی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک تەرابلوس لە ساڵی ۱۹۳٤ بۆ هەناردەکردنی نەوتی عێراق، (كەركوك)، کە لە سەرەتادا هەموو نەوتی عێراق لە كەركوك و لە كێڵگەی بابەگوڕگوڕ بەرهەم دەهێنرا، بەم شێوەیە و دوای نزیکەی ۷ ساڵ لە دۆزینەوەی نەوتەکەی دەستکرا بە هەناردەکردنی نەوتی ناوچەی کەرکوک، دواتر هێڵی دووەمی کەرکوک تەرابلوس لە ساڵی ۱۹٤۹ پاشان هێڵی سێیەمی کەرکوک تەرابلوس لە ساڵی ۱۹٦۱، کە توانای گواستنەوەیان نزیکەی ۱٫٤۰۰ ملیۆنێک و چوارسەد هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بوو درێژی ئەم بۆریانە ٨٥۱ کم بوو بۆ سەر دەریای نەوەڕاست، هەروەها هێڵی کەرکوک بانیاس لە ساڵی ۱۹٥۲ کە توانای زیاتر لە ٦۰۰ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەبوو درێژی ئەم بۆریە ٨٨٨ کم بووە تا گەیشتووەتە سەر دەریای ناوەڕاست.

هەموو ئەم هێڵانە بە خاکی سوریادا تێدەپەڕین، پاشان و دوای نزیكەی ۱٥ساڵ هێڵی ئیستراتیجی دروستکرا لە ساڵی ۱۹۷٦ لە وێستگەی k3 بۆ سەر کەنداوی عەرەبی بۆ بەستنەوەی نەوتی کەرکوک بە باشوری عێراقەوە و باشوری عێراق بە کەرکوک و باکوریەوە کە درێژیەکەی ٨۱۰کم ە لە وێستگەی k3 یەوە بۆ سەر کەنداوی عەرەبی، هەروها لە ساڵی ۱۹۷۷و ۱۹۷٨ هێڵی یەکەم ودووەمی کەرکوک جیهان دروستکرا کە نەوتی کەرکوکی دەگواستەوە بۆ سەر بەندەری جیهانی تورکیا، کە توانای گواستنەوەی ڕۆژانەی ۱٫٥٠٠ ملیۆنێک و پێنج سەد هەزار بەرمیلی ڕژانەی هەیە، کە درێژیەکەی ۱۰۰٥ کم ە لە کەرکوکەوە بۆ سەر بەندەری جیهانی تورکی.

هەموو ئەو هێڵی بۆریانەی کە بە خاکی سوریادا تێدەپەڕین لەگەڵ دروستبوونی کۆماری ئیسلامی ئێران و دەستپێکی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق - ئێران هەناردەکردنیان لێوە ڕاگیرا و لەکەرکەوتن بەهۆی پشتگیری ڕژێمی سوریا بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران.

وە هەروەها هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک حەیفاش هەروەک بۆریەکانی (کەرکوک_تەرابلوس و بانیاس ) دەستكرا بە دروستكردنی كە بەخاكی ئوردندا تێدەپەڕی بەڵام لەگەڵ دروستکردنی قەوارەی ئیسرائیل ئەم بۆریە لەکارخراو تەواو نەکرا تا نەوتی پێدا هەناردە بکرێت.

هەروەها هێڵی ئێستراتیجی لەسەرتای دروستکردنیەوە تائێستا بە شێوەیەکی تەواوەتی کاری نەکردووە واتا ئەوەی بۆی دروستکرا بەتەواوەتی نە کەوتوەتە کار.

خوێندەوەی واقعی ئێستای بۆریە نەوتیەکان :
ئەوەی کە کاری کردوە و نەوتی کەرکوکی هەناردە دەکرد هێڵی بۆری کەرکوک جیهان بوو تا شەڕی داعش و هێرشەکانی بۆ ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی بەڕێوەبردنی هەرێم و ناوچەکانی موسڵ و تکریت، و تەقاندنەوەی بۆریەکان وە زیان پێگەیاندنێکی زۆر بە ژێرخانی نەوتی ئەم ناوچەیە، بەڵام دواتر نەوتی کەرکوک لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان جیهانی تورکیەوە هەناردە دەکرا تا دەرکردنی (بڕیاری پاریس) تایبەت بە گرێبەستی نەوتی کوردستان و حکومەتی تورکیا، کە لە ۲٥ ئازاری ۲۰۲۳ ەوە ئیتر بەتەواوەتی نەوتی ئەم ناوچەی كەركوك و هەرێمی كوردستان ڕاگیرا، ئەوەی لە كەركوك بەرهەم دەهێنرێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی پاڵاوگە نێوخۆییەکان بەکاردەهێنرێت .

لێرە بەدواوە ئەوەی گرنگە ئایا عێراق بیر لە جێگرەوەی هێڵی بۆری کەرکوک جیهان دەکاتەوە؟ كە لەخوارەوە ئاماژەیان بۆدەكەین
• تایبەت بە هێڵی کەرکوک سوریا، کە لە ناوخۆی عێراق دروستکردنەوەی زۆر قورس نیە، کە بناغەکەی بوونی هەیە بەڵام بۆ بونیاد نانەوەی پێویستی بە چەندین ملیار دۆلار هەیە ، بەڵام بۆ ناو خاکی سوریا ئایا تا چەند ئاسەواری ئەو بۆریانە ماون ؟ ئایا بارودۆخی ئاسایشی سوریا بەتایبەت سنورەکانی لەگەڵ عێراق لەبارن بۆ بونیادنانەوەی ئەم بۆریانە ؟ ئەوە ئەبێ لەلایەن شارەزایانی بواری نەوتی عێراقیەوە خوێندنەوەی وردی بۆبکرێت.

• هەروەها هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک حەیفا هەروەک بۆریەکانی کەرکوک سوریا بوونی هەبووە بەڵام لەگەڵ دروستکردنی قەوارەی ئیسرائیل ئەم بۆریە لەکارخراو تەواو نەکرا تا نەوتی پێدا هەناردە بکرێت، ئەوەی گرنگە ئایا عێراق هەر لەسەر هەمان بیر و باوەڕی زیاتر لە ۷۰ ساڵی پێشوویەتی تا نەوت لەم ڕێگەیەوە هەناردە نەکات بەهۆی قەوارە ئیسرائیلەوە ؟ ئەگەر هەمان بیروڕای پێشوویان هەبێت ئەوە بێگومان ئەم هێڵەش بۆجێگرەوە لەبار نابێت.

• لە هەموو بارێکدا هێڵی ئیستراتیجی کە نەوتی ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی بەڕێوەبردنی هەرێم و هەرێمی کوردستانیش دەبەستێتەوە بە باشوری عێراق و کەنداوی عەرەبیەوە گونجاوتر و لەبارترن بۆ بنیادانەوە و جێگرەوە بۆ نەوتی ناوچە کوردستانیەکان و هەرێمی کوردستان، چونكە ئەم بۆریە بەتەواوەتیلە خاكی عێراقدایە و بە سنوری هیچ وڵاتێكدا گوزەر ناكات وە هەناردەی بەندەرێك دەكرێت كە لە ژێركۆنترۆڵی عێراق خۆیدایە و دووردەبێت لە بڕیار و هەیمەنەی هەروڵاتێكی دیكە بەسەر نەوتەكەیدا.

بۆیە گرنگە عێراق بیر لە جێگرەوەی هێڵی بۆری کەرکوک جیهانی تورکی بکاتەوە، چونکە وەک دەبینرێت لە ئێستادا کە بۆ ماوەی ۷۲ ڕۆژە نەوتی کوردستان ڕاگیراوە لەڕێگەی بەندەری جیهانەوە زیانەکانی ئەم ڕاگرتنە نزیکەی دوو ملیار دۆلار دەبن بەس لە نەوتی هەرێمی کوردستان، وە زیانی نزیکەی ٥۰۰ پێنج سەد ملیۆن دۆلاریش لە هەناردەی نەوتی کەرکوک کەوتوە، واتا زیانی نزیکەی دوو ملیار ونیو بەر نەوتی عێراق کەوتوە لەماوە دوو مانگ و نیودا، ئەمە جگە لە زیانەکانی کە بەر بیرە نەوتیەکان و گێرانەوەی نەوتە زیادەکەی کە بەرهەمهێنراون بۆناو بیرەکان .

بۆیە لەهەر بارێکدا گرنگە عێراق بیر لە جێگرەوەی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک جیهان بکاتەوە، وەک ئاماژەشمان بۆکرد هێڵی ئیستراتیجی باشترین بژاردەیە، چونکە بەتەواوەتی لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا دەبێت و دوردەکەوێتەوە لە مەترسی سنورەکانی وڵاتانی دیکە و هێرش و پەلاماردانی گروپە چەکدارەکان لە سەر سنورەکانی وڵاتانی دراوسێی.

وەهەروەها لە ڕووی قازانجی داراییەوە عێراق قازانج دەکات چونکە کرێی گواستنەوەی نەوت بە بۆریەکان و وڵاتانی دراوسێی نادات و دەگەڕێتەوە خەزێنەی دەوڵەت، هەر بۆنمونە حکومەتی هەرێم کرێی ئەو بۆریەی کە نەوتەکەی پێدا هەناردە دەکرد ٤.٤۳ دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت، کە ئەمە بۆ نەوتی ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی بەڕێوەبردنی هەرێمیش ڕاستە کەواتا بە دانانی جێگرەوەی هێڵی کەرکوک جیهان عێراق و کوردستانیش داهاتێکی زۆریان بۆ دەگەڕێتەوە.