هەواڵی کوردستان ئێستا

بەهادین جەلال

ڤایرۆسی كۆڕۆنا بووە هۆی پەكخستنی ژیانی رۆژانە و بازرگانی، هەروەها كاریگەریی نەرێنی هەبوو بۆسەر ئابووریی جیهان، هەمان ئەنجامیشی دەبێت بۆ هاوسەنگیی هێزەكانی سیاسیی نێودەوڵەتی و سیستەمی جیهانی، ئەم كاریگەرییەش دوای ماوەیەك لە كۆتایی قەیرانی تەندروستیی جیهانی دەردەكەوێت، زۆر لە بیرمەندان كۆدەنگن لەسەر ئەوەی كە قەیرانی كۆڕۆنا تا رادەیەكی زۆر هاوشێوەی رووداوی رووخانی دیواری بەرلینە كە بووە هۆی هێنانەكایەی سیستەمێكی تازە كە چەندین دەیەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرۆكایەتیی دەكات. ئەم پەتایەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا(كۆڤید-19) هێرشی كردە سەر زۆربەی دەوڵەتانی جیهان و بووە هۆی ئیفلیج كردنی دیارترین كەرتە گرنگەكانی پەیوەست بە ئابووریی جیهان، كە ئەمەش دەرهاویشتەو لێكەوتەی دەبێت لە ئاستی ژێرخانی ئەو سیستەمەی چەندین دەیەیە سەركردایەتیی دنیا دەكات، بە دیاریكراویش لەوەتەی رووخانی یەكێتیی سۆڤییەت.  پرسیارە سەرەكییەكە كە هەمووانی خەریك كردووە ئەوەیە: دوای تسۆنامیی كۆڕۆنا چی روودەدات؟ ئەم پرسیارە لای شارەزاو پسپۆڕانی تەندروستی تەنانەت لای فەیلەسووف و زانایانیش بۆتە مایەی نیگەرانی و دڵەڕاوكێ، تۆ بڵێی دۆخەكە هەر بەم شێوەیە بمێنێتەوە؟ ویلایەتە یەكگرتووەكان لە پارێزگاریكردنی پێگەكەی خۆی لەم سیستەمەدا بەردەوام دەبێت دوای تێپەڕبوونی ئەم قەیرانە؟ پرسیارگەلێكی زۆری لەم شێوەیە دێنە ئاراوە، دیارە هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، زۆربەی كۆمەڵگاكان بە دەستەبژێری سیاسی و فیكری و خەڵكەكەشەوە بەگشتی بە شێوەیەك مامەڵەیان لەگەڵدا كرد كە زوو تێدەپەڕێ، هاوشێوەی ئەنفلۆنزای بەرازو سارسە، تەنانەت وای بۆ چوون كە لە شێوەی ئەو تاعونەیە كە لە سەدەی چواردەیەم ئەوروپای گرتەوە، بەڵام دوای ماوەیەك بۆچوونیان گۆڕا، بەڵێ ئەم پەتایە جیهانی سەراوژێر كرد. لێرەدا ئەم باسە چەند رەهەندێكی جیاوازی لێكەوتەوە، دەركەوت كە بڵاوبوونەوەی كۆڕۆنا رووداوێكە كاریگەریی مێژوویی دەبێت لە رووی داڕشتنی نەخشەی جیهان، بەڵام دواتر ئەنجامەكانی دەردەكەون، تەنانەت هەندێك بە رووخانی دیواری بەرلینیان چواند، لە رووی كاریگەریی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوەو قەلۆش بوونی بانكی (لیمان برازەرز) تایبەت بە كاریگەریی نەرێنی بەسەر بازاڕەكانی جیهان. زۆر لە بیرمەندو فەیلەسووف و شرۆڤەكارانی ستراتیژ پشتیوانی لەم دیدگایە دەكەن، لەوانە فرانسیس فۆكۆیاما خاوەنی تیۆری كۆتایی مێژوو، كە هەندێك كەس بەلاوەیان نا لەو تێڕوانینەی كە ئەوەی ئەمڕۆ هەڕەشە لە جیهان دەكات و ئەمەی ئەمڕۆ روودەدات كۆتاییەكی گریمانەیی سیستەمی حوكمڕانی چەندین دەیەیە و لەگەڵ كۆتایی كۆڕۆنا سیستەمێكی تازە دێتە ئاراوە. هەروەها یۆڤال نوح هێراری كە زاناو توێژەرێكی هاوچەرخی كۆمەڵناسییە و بایەخ بە پەرەسەندنی مرۆیی دەدات و پەیوەندیی هەیە بە دەوروبەری لە بواری سیاسی و ئابووری و ئایدیۆلۆژی..تاد. هێراری لە رۆژنامەی فاینانشال تایمز نووسیویەتی: ئەم گەردەلوولەش تێدەپەڕێت، بەڵام ئەو بژاردانەی كە لەئێستادا پەیڕەویان دەكەین رەنگە ژیانمان بۆ ساڵانی دادێ بگۆڕن، چونكە مرۆڤایەتی ئێستا رووبەڕووی كۆڕۆنا بۆتەوە كە بۆتە قەیرانێكی جیهانی، لە ئاییندەشدا نەك بە تەنیا چەند سیستەمێكی چاودێریی تەندروستی لێ دەكەوێتەوە، بەڵكو سیستەمگەلێكی ئابووری و سیاسی و كلتووریشی لێ بەرهەم دێن. دوای ئەویش هانس وارنەر سین كە مامۆستای ئابوورییە لە زانكۆی میونشن پێی وایە كە چین قۆناغی یەكەمی بە سەركەوتوویی تێپەڕاند لە شەڕی دژ بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا، ئەمەشی بە شەڕی گشتگیر ناوبرد. ئەو ئاماژەی بەوە كرد كە هۆنگ كۆنگ و تایوان و سەنگافورە و ژاپۆن سەركەوتن لە دانانی  سنوورێك بۆ بڵاوبوونەوەی ئەم پەتایە، ئەمەش لەبەر ئەزموونی سەرەدەریان لەگەڵ پەتای سارس كە لە 2003 سەری هەڵدا، كەچی ئەوروپاو ئەمریكا بە هەڵەدا چوون بەوەی كە لەو مەترییەوە دوورن، بۆیە وا زوو لە ناویاندا بڵاوبووەوە. لە راستیدا كۆریای باشوور و سەنگافورە لە دەوڵەتانی رۆژئاوا چاكترو زووتر بەخۆكەوتن، كاردانەوەی چینیش كاریگەر بوو هەرچەندە لە قۆناغەكانی پێشوەختەی بڵاوبوونەوەی پەتاكە هەڵەوی زۆری كرد، لە بەرامبەردا  ئەوروپاو ئەمریكا سست و كەمتەرخەم بوون. لەمیانی قەیرانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڤید-19 ئیدارەیی ئەمریكا دەستبەرداری نزیكترین هاوپەیمانی خۆی بوو كاتێ سەفەری قەدەغە كرد بۆ هەموو دەوڵەتانی ئەوروپا، كە پێشتر ئاگاداری نەكردبوونەوە، هەروەها ترەمپ جیهانی توشی شۆك كرد كاتێك ویستی ئەو دەرمانەی كە كۆمپانیایەكی ئەڵمانی بەرهەمی هێناوە  وەك ڤاكسینێكی تازە دژی ڤایرۆسی كۆڤید-19 بۆ خۆی قۆرخ بكات وبیكڕێت. بۆیە هەتا ئەگەر ئیدارەی ئەمریكا سیاسەتەكانی خۆی بگۆڕێت و پلانێكی جیهانیی كاركردن بۆ دەربازبوون لەو تەنگژەیە پێشكەش بكات، ئەو پێگەیەی خۆی دەست ناكەوێتەوە، هەر وەك هیراری دەڵێت: كەمێك دوای سەركردەیەك دەكەوێت كە بە هیچ شێوەیەك بەرگەی بەرپرسیارێتی ناگرێت و دان بە هەڵەكاندا نانێت، ئەمەش دووپاتكردنەوەی ئەوەیە كە ئەستێرەی سەردەمی حوكمڕانیی ئەمریكا لە جیهاندا داكشا، قەیرانی كۆڕۆناش یەكێك دەبێت لە هۆكارەكانی ئەو گۆڕانكارییە. پێشبینییەكانی پرۆفیسۆری ئەمریكی ریچارد دانزیگ راست دەرچوو كە لە ساڵی 2018دا گوتبووی: تەكنیكییەكانی سەدەی بیست و یەكەم جیهانییە نەك تەنیا لە دابەشكردنیاندا، بەڵكو لە دەرهاویشتەكانیشیاندا، ئەمەیان ئەمڕۆ لە هەڕەشەی كۆڤید-19 دا دەردەكەوێت كە هەڕەشەیەكی سنووربەزێنە، چۆن ئەم ڤایرۆسە وای كرد كە هەر وڵاتێك یەكەم شت بەرژەوەندیی خۆی دەوێت، هەر ئەمەشە كە رێڕەوی جیهانگیری دەخاتە بەردەم تاقیكردنەوەیەك كە گۆڕانكاری لە سەرجەم سێكتەرەكاندا دێنێتە ئاراوە، بە تایبەتیش لە خواست و ئامانجەكانی ئەوانەی كە سنوورەكانیان دادەخەن و زیاتر هەوڵی كاراكردنی چالاكییەكانی بازرگانی و پۆپۆلیستیی خۆیان دەدەن. هەندێك مشتومڕی ئەوەیانە كە هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت بە تەنیا مامەڵە لەگەڵ قەیرانەكەی كۆڕۆنا، یان لەگەڵ ئەو كێشانەی دیكە كە لە داهاتوودا دێنە ئاراوە، ناكرێت  پاشەكشە لەو رایەڵە بەهێزەی نێوان دەوڵەتانی جیهان بكرێت، بەڵام نكوڵی لەوە ناكرێت، هەروەك رۆبن نیبلیت بەڕێوەبەری پەیمانگەی شاهەنشایی بەریتانی بۆ سیاسەتەكانی دەرەوە(شاتام هاوس)دەڵێت كە ئەم كۆڕۆنایە پشتی جیهانگیری ئابووریی شكاندووە. رۆبن ئەمە بەوە لێكدەداتەوە كە كۆڤید-19 حكومەت و كۆمپانیاو كۆمەڵگاكەش ناچاردەكات كە تواناكانیان بەهێز بكەن لە مامەڵەكردن لەگەڵ  خودی گۆشەگیریی ئابووریدا. هەروەها ئەستەمە جیهان بگەڕێتەوە بۆ چەمكی جیهانگیری وەك رەفتارێكی بەسوود بۆ ئەو لایەنانەی پشتی پێ دەبەستن، كە لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا باو بوو، بۆیە بێ هیچ هاندەرێك بۆ پاراستنی دەستكەوتە هاوبەشەكان لە تەواوكاریی ئابووریی جیهانیدا، ژێرخانی حوكمڕانیی ئابووریی جیهان كە لە سەدەی بیستەمدا بە خێرایی داڕێژرا، هەرەس دێنێت. ئەو كاتەش پێویستی بە هەوڵێكی زیاتر هەیە لەلایەن سیاسەتوانەكانەوە بۆ پارێزگاریكردن لە هاریكاریی نێودەوڵەتی و پاشگەزنەبوونەوە بۆ ركابەریی بە ئاشكرای جیۆسیاسی. بەڵام كیشوەر مەحبوبانی توێژەر لە پەیمانگەی توێژینەوەی ئاسیایی لە زانكۆی نیشتمانیی سەنگافورە، پێی وایە كە ڤایرۆسی كۆڕۆنا ئاراستە ئابوورییەكانی جیهان ناگۆڕێت، بەڵكو گۆڕانكارییەكە خێراتر دەكات، كە بەكردەیی دەستی پێكرد بەوەی كە گواستنەوەیەكە لەو جیهانگیرییەی ویلایەتە یەكگرتووەكان تەوەریەتی بۆ جیهانگیری كە چین دەبێتە تەوەری.