هەواڵی کوردستان ئێستا

ناکۆکی نێوان حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان لەسەر موچە و بودجە بە قوڵی سەرهەڵدایەوە، لەکاتێکدا سەرکردەکانی عەرەبی سونە سەرقاڵی خۆ ڕێکخستنەوەن، هێزە شیعەکانیش گومانیان لە جوڵەی کورد و سونەو پێشهات و گۆڕانکارییەکان هەیە. خۆ ڕێکخستنەوەی عەرەبی سونە و قوڵتربوونەوەی ناکۆکی نێوان هەرێم و بەغدا لەکاتێکدایە، لایەنە شیعەکان بە دوو دڵییەوە لە دۆخی سیاسی ناوچەکە دەڕوانن و ترسیان لە پەڕینەوەی گۆڕانکارییەکان لە سوریاوە بۆ عێراق هەیە. دکتۆر سەلام زوبەیدی، وتەبێژی هاوپەیمانێتی نەسر، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند،"لەگەڵ نزیکبوونەوە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، کێبەرکێی ناواقیعی و نالۆژیکی ڕوودەدات، ڕۆیشتن بەرەو ئاراستەی پێکهاتەیی و تایەفەگەری دەوڵەتی لەسەر بینا ناکرێت، بۆیە دەبێت هاوپەیمانێتی سونەکان هەڵگری پرۆژەی نیشتمانی بێت نەک تایەفەگەری و مەزهەبی." لە مانگی 12 ی ساڵی 2024، دوای ئەوەی رژێمی ئەسەد ڕووخاو دەستەی تەحریر شام دەسەڵاتی سوریای گرتە دەست، ژمارەیەک لەسەرکردەکانی عەرەبی سونە بەیاننامەیەکی هاوبەشیان سەبارەت بە دۆخی سوریاو پێشهاتەکانی ناوچەکە بڵاوکردەوە. جگە لە محەمەد حەلبوسی سەرۆکی هاوپەیمانێتی تەقەدوم، بەشێکی زۆر لەسەرکردە دێرین و نوێیەکانی عەرەبی سونە لەیەکتری نزیکبوونەتەوەو سەرقاڵی یەکخستنەوەی ڕیزەکانیانن، ئەمەش بەمەبەستی ئەنجامدانی کاری سیاسی هاوبەش و پێکەوەیی. بەڕای چاودێرانی سیاسی، گۆڕانکارییەکانی سوریاو ڕووخانی رژێمی ئەسەد جگە لەوەی لایەنە شیعەکانی ترساندووە، پاڵی بە سەرکردە سونەکانیشەوە ناوە بۆ نزیکبوونەوە لەیەکتری و ئەنجامدانی کۆبوونەوە لەژێر ناوی عەرەبی سونەدا. لەدوای ڕووخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 و گرتنە دەستی دەسەڵاتی عێراق لەلایەن شیعەوە، سونەکانی عێراق هەست بە پەراوێزخستن دەکەن و پێیانوایە لەلایەن لایەنە شیعەکانەوە پەرت کراون و ڕێگری لە جێبەجێکردنی خواستەکانیان دەکرێت. ئیسماعیل حەدیدی، سەرکردەی سیاسی عەرەبی سونە، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند،"سەرکردەکانی عەرەبی سونە دەیانەوێت ریزەکانی سونە ڕێکبخەنەوەو چوارچێوەی هەماهەنگی سونە پێکبهێنن، ئەمەش بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق و داواکردنی مافەکانی سونە." دەشڵێت،"خۆ ڕێکخستنەوەی عەرەبی سونە پەیوەندی بەگۆڕانکارییەکانی سوریاوە هەیە، چونکە سوریا کاریگەری لەسەر عێراق هەیە. سونە خۆی ڕێکدەخاتەوە تا یەکڕیز بێت و بڕیارەکانی هاوسەنگ و هاوبەش بێت." تەنها عەرەبی سونە ناڕازی نییە لە بارودۆخی عێراق، بەڵکو لەگەڵ دەستپێکردنی ساڵی نوێی 2025 دا، ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا لەسەر موچەو بودجە بە قوڵی سەریهەڵدایەوەو هەردوولایان یەکتری بە پابەند نەبوون بە ڕێککەوتنەکانی نێوانیان تۆمەتبار دەکەن. لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوودا، حکومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی هەرێم چەند ڕاگەیەنراوێکی جیاوازیان بڵاوکردەوە، حکومەتی عێراقیان بە پێشێلکردنی ڕێککەوتنەکان و پابەند نەبوون بە یاساو دەستور سەبارەت بە پشکی هەرێم تۆمەتبار کرد. ئەندامێکی فراکسیۆنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئاماژەبەوەدەکات، سیستەمی سیاسی عێراق تەنها بەناو فیدراڵی پەرلەمانی فرەییە، ئەگینا فیدراڵییەت لە ئەرزی واقیع دا بوونی نییە. یادگار مەحمود، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە فراکسیۆنی پارتی، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند،"عێراق خوڵقێنەری کێشە داراییەکانی هەرێمەو نیەتی نییە مومارەسەی فیدراڵییەت بکات. عێراق لە 2014ەوە موچەو بودجەی هەرێمی بڕیووە، کەچی کاتێک موسڵ لە ژێر کۆنترۆڵی داعش دا بوو موچەی ئەو پارێزگایەی ڕەوانە دەکرد." لەچەند ڕۆژی ڕابردوودا، لایەنە سیاسییە پێکهێنەرەکانی هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت لە شاری بەغدا کۆبوونەوە، هەریەک لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێم و بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بەشداربوون لە کۆبوونەوەکەدا. بەپێی زانیارییەکانی دەنگی ئەمەریکا، بەرپرسانی عێراق هەرێمیان بە پابەندنەبوون بە ڕێککەوتنەکان و نەناردنی داهاتی نانەوتی تۆمەتبارکردووە، داوای ڕێککەوتنی دارایی و ئابووری نوێ یان کردووە. یادگار مەحمود وتی،"لە پێناو کۆتایی هێنان بە کێشەی دارایی و تێکەڵ نەکردنی موچەی فەرمانبەران بە ململانێی سیاسی، هەرێم ڕازی بوو بە ڕادەستکردنی داهاتی نەوتی نانەوتی، بەڵام عێراق هەر ڕۆژەو گرفتێک دروست دەکات. عێراق هەر مانگەو بڕێکی جیاواز پارە بۆ موچە ڕەوانەی هەرێم دەکات، حکومەتی هەرێمیش ناچارە لەداهاتی ناوخۆ تەکمیلەی موچە بکات." ئەو وتیشی،"لیستی ناوی موچەخۆرانی هەرێم ڕەوانەی بەغدا کراوەو ناوەکان زۆربەیان کوردین، ئەوان نازانن بیخوێننەوە، چونکە ئێمە ناوی ئەحمەدو فاتیمەو حسێنمان کەمە، کەچی گرفت دروست دەکەن. یاخود لەسەر سپێڵی ناوەکان گرفت دروست دەکەن." هەروەها بەرپرسانی باڵای عێراقیشی تۆمەتبار کرد بە پابەند نەبوون بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی عێراق، بەوەی بابەتی موچەو بودجەی هەرێمیان تێکەڵی ململانێی سیاسی کردووە. لەکاتێکدا حکومەتی عێراق لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بە دەستی دەستی پێکردن و تێکەڵکردنی بابەتی موچەو شایستە داراییەکانی هەرێم بە ململانێی سیاسی تۆمەتبار دەکرێت، بەڵام بەرپرسانی عێراقیش پێیانوایە هەرێم خۆی لە جێبەجێکردنی ئەو ئەرکانەی لەسەر شانیەتی دەدزێتەوە. دکتۆر سەلام زوبەیدی، وتەبێژی هاوپەیمانی نەسر دەڵێت،"کێشەی نێوان هەرێم و بەغدا سیاسی نییە، بەڵکو کێشەکان لەسەر کۆمەڵێک دۆسیەی ئاڵۆزو کەڵەبووی سەردەمی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانن. جەوهەری کێشەکان تەکنیکین و گرێدراون بە میکانیزمی یاسایی و دەستوری بەتایبەت مەسەلەی داهاتی نەوتی و نانەوتی." ئەو وتیشی،"دوای کۆبوونەوەی نێوان بەرپرسانی باڵای هەرێم و بەغداو سەردانیان بۆ لای یەکتری، ڕەنگە لە داهاتوودا بەستەڵەکی ناکۆکییەکان بتوێنەوەو کێشەکان بەرەو چارەسەربوون بڕۆن." جەختیشیکردەوە،"یاسای نەوت و گاز پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا بە تایبەت لەمەسەلەی داهاتی نەوتی ڕێکدەخاتەوە، ڕەنگە زۆرێک لە کێشەکان چارەسەر بکات. چارەسەرکردنی کێشەکان ئیرادەی سیاسی و پابەندبوونی هەرێمی پێویستە، چونکە هەرێم بەشێکە لە عێراق و دەوڵەت نییە لەناو دەوڵەتدا." لەکاتێکدا بەرپرسانی شیعە، کوردو سونە هەمیشە ئاماژە بە چارەسەرکردنی کێشە هەڵواسراوەکانی نێوانیان دەکەن، بەڵام تا دێت کێشەکان زیاتر کەڵەکە دەبن و هۆکاری ئەمەش لەلایەن چاودێرانی سیاسییەوە بۆ بێ متمانەیی نێوانیان دەگێڕدرێتەوە.