هه‌رێم ژ بن ده‌ستیێ و بێ باوه‌ریا جیهانی به‌ره‌ڤ ئه‌زمونه‌كا نمونه ل رۆژهه‌ڵاتا ناڤین " نمونه: پاراستنا مافێن كه‌مینه‌یان"
ژیان طاهر زێوه‌ی
هه‌ر تاكه‌كێ د ڤێ جیهانێ دا مافێ هه‌بوونا ئازادی یا بنه‌ره‌تی و سوود وه‌رگرتن ژ زمان و كلتور و ئۆلێ خۆ هه‌یه. مێژوویا مروڤانتیێ سه‌لماندیه كو هه‌رده‌م ژهۆكارێن سه‌ره‌كی یێن شه‌ڕ و بهه‌ڤچوونا مرۆڤان پێشێل كرن و بن پێ كرنا مافێن بنه‌ڕه‌تێن تاكان بوویه ژ لایێ كه‌سانێن زۆردار و خودان ده‌سه‌ڵات ڤه، یان ژی گروپه‌كێ یان لایه‌نه‌كێ ب رێیا توند و تیژیێ و زۆرداریێ هه‌وڵ دایه لایه‌نێ به‌رامبه‌ر خۆ بێخته ژێر ده‌سه‌ڵاتا خۆ. شوڕش و سه‌رهلدانێن زۆر د مێژوویا مرۆڤانتیێ دا دژی زولم و زورداریێ هاتنه ئه‌نجام دان. هه‌رچه‌نده پشتی شه‌ڕێ جیهانیێ دووێ ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمانێن دژی دكتاتوریه‌تا هیتله‌ری شیان بناخێ نه‌ته‌وێن ئێكگرتی دانن و د دویڤ دا به‌یانا جیهانی یان مافێن مرۆڤی Universal Declaration of Human Rights ل 1948ێ ڕاگه‌هینن كو تێدا مافێ ژیان كرنێ، ئازادیا به‌یانێ، مافێ كاركرنێ و خۆ پێ گه‌هاندنێ د هه‌می بوارێن ئابوری، سیاسی و جڤاكی دا دده‌ته هه‌ر تاكه‌كێ ڤێ جیهانێ بێی جیاوازیا ڕه‌گه‌زی، نه‌ته‌وی، زمانی، كلتوری و ئۆلی، لێ حه‌تا نوكه ل زۆربه‌یا ده‌وله‌تان و بتایبه‌ت ل رۆژهه‌ڵاتا ناڤین پێشێل كرن و بن پێ كرنا مافێن مرۆڤی یا به‌رده‌وامه.
گه‌لێ كورد ژی بێ به‌ش نه‌بوویه ژ وێ نادادپه‌روه‌ریا گه‌لێن بن ده‌ستێن جیهانێ توش بووینێ و به‌لكی ژی پشكا سه‌ره‌كی یا زولم و زورداریێ یا ڤبه‌ر كه‌تی ژ لایێ ده‌سه‌لاتدارێن ده‌ڤه‌رێ ڤه نه‌خاسم پشتی دابه‌شكرنا كوردستانێ كو هه‌ر پارچه‌ك ژ ئاخا پیرۆزا كوردستانێ دكه‌ڤیته ژێر كۆنترۆلا جۆره‌كێ ده‌سه‌ڵاتێ و گه‌لێ كورد بێ باهر بوو ژ مافێن بنه‌ڕتیێن خۆ و هه‌رده‌م مینا هاوڵاتیه‌كێ پله دوو ره‌فتار دگه‌ل دهاته كرن و ب مخابنیڤه ل پارچێن دی یێن نه رزگاربووی تا نها ژی كورد هاووڵاتیێ پله دوونه. پتری یه‌ك سه‌ده‌یه شوڕشێن ئێك ل دویف ئێك ژ لایێ سه‌ركرده و ئازادیخوازێن كوردڤه دهێنه ئه‌نجام دان ب هزاران خورت و لاوێن خودان باوه‌ر جانێ خۆ قوربانی ئازادیا تاكێ كوردستانی كریه و ئه‌نجام ژی سه‌رهلدانا 1991ێ بوویه ل باشورێ كوردستانێ. پشتی سه‌رهلدانا 91ێ گه‌لێ كورد دكه‌ڤیته د ئه‌زمونه‌كا زۆر دژوار و بواره‌كێ ئالۆز و نه‌دیار دا ژ به‌ر كو رژێما به‌عس بڕیارا ڤه‌كێشانا ئیداره و فه‌رمانبه‌رێن خۆ دده‌ت ل سنورێن ژێر ده‌سه‌ڵاتا گه‌لێ كورد، ئو بڤێ چه‌ندێ ژی ڤالاتیه‌كا یاسایی و حكومی ل دویف خۆ بجهـ دهێلیت. هه‌بوونا مرۆڤان د هه‌ر جڤاكه‌كێ دا، ژ بۆ هندێ كو دادپه‌روه‌ری و ئاسایشا جڤاكی هه‌بیت پێویستی یا ب رێكخستنێ هه‌ی. كه‌س د وێ باوه‌رێ دا نه‌بوو كو كورد بشێن خۆ ژ وی كاودانی ده‌رباز كه‌ن، چنكو زۆر زۆر یا ب زه‌حمه‌ته بشێن بۆ وی ملله‌تێ ب درێژاهیا حوكمرانیێن رژێمێن ئێك ل دویف ئێك یێن دكتاتورێن عیراقێ د ناڤ ئه‌زمونه‌كا ته‌حلا ره‌گه‌زپه‌رستیێ دا د ژیان، هه‌ستێ هاووڵاتی بوونێ درست بكه‌ن. ل وی ده‌می به‌ره‌یێ كوردستانی بڕیار دا ب هه‌ر شێوازه‌كێ بیت لهه‌مبه‌ر وی كاودانێ گه‌لێ كورد كه‌فتیێ راوستیت و ب پێشنیارا جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانی بڕیارا دامه‌زراندنا په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دانانا رێبه‌رێ بزاڤا رزگاریخوازا كورد دهێته دان. بڤێ چه‌ندێ ئێكه‌م پێنگاڤا پراكتیكی د مێژوویا خه‌باتا كوردی دا ژ بۆ شارستانیه‌تێ و پێشكه‌فتنێ هاته هاڤێتن دا كو هه‌رێم لسه‌ر بنه‌مایه‌كێ دیموكراتی و ئازادی یا مرۆڤان و رێزگرتن ل مافێن مرۆڤان بێی جیاوازیا كلتوری، ئایینی، نه‌ته‌وی و زمانی، بهێته بنیات كرن. هه‌لبه‌ت كاره‌كێ ئاسان نه‌بوو چنكو حكومه‌تا مه‌ركه‌زی ل وی سه‌رده‌می هه‌می جۆره ته‌وژمه‌كا ئیداری، ئابووری، له‌شكری دژى سه‌ربۆرا گه‌لێ كورد بكار د ئینا.
ڤه‌گوهاستنا سیستمێن حكومی ژ دكتاتوریه‌تێ بۆ دیموكراسیه‌تێ پێویستی یا ب گهۆڕینه‌كا ریشه‌یی و هویر یا سیاسی، ئو داڕێتنه‌كا قۆناغ بۆ قۆناغێ یا ده‌زگه‌هێن حكومی و یاسایا هه‌ی. سه‌ركردایه‌تیا كوردی و بتایبه‌ت سه‌رۆك بارزانی كو هه‌می ژیانا خۆ ژ بۆ چه‌سپاندنا پره‌نسیپێن دیموكراسیه‌تێ و دادپه‌روه‌ریێ خه‌بات كریه دزانی كو پێكڤه ژیان و گیانێ لێبورینێ د ناڤ هه‌می پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وی، دینی، ئۆلی یێ گه‌لێ كوردستانێ بنه‌مایێن حوكمڕانیه‌ته‌كا دیموكراته. هه‌ر بۆیه وه‌ك پێنگاڤا ئێكێ ل خۆلا ئێكێ یا په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل 1992ێ، په‌رله‌مان ب سه‌د كورسیكێن گشتی و پێنج كورسیكێن كۆتا ژ بۆ كریستیا‌نا هاته دامه‌زراندن. ئه‌ڤ بڕیارا ژیرانه و بوێرانه‌یا سه‌رۆك بارزانی و به‌ره‌یێ كوردستانی ل وی ده‌می یا هه‌ڤده‌م بوو دگه‌ل به‌یانا مافێن كێم نه‌ته‌وه‌یان كو ل 18-12-1992ێ (Declaration on the rights of Minorities) ژ لایێ نه‌ته‌وێن ئێكگرتی ڤه هاته ڕاگه‌هاندن و ژ نه‌هـ مادده‌یان پێك دهێت. هه‌لبه‌ت ل گوڕه‌ی ئه‌زمونا دیموكراسی یا ووڵاتان شێوازێ دانانا میكانیزمه‌كێ ژ بۆ پاراستنا مافێن كێم نه‌ته‌وه‌یان دهێته گهۆرین و هه‌ر ووڵاته‌ك دشێت ل گۆڕه‌ی سه‌ربورا خۆ یا دیموكراسی و شیانێت خۆ میكانیزمه‌كێ ده‌ست نیشان بكه‌ت ژ بۆ سه‌پاندنا پاراستنا مافێن كلتوری، روشنبیری، ئایینی یێن پێكهاته‌یان. ل وان ده‌وله‌تێن مێژوویه‌كا دیر و درێژ دگه‌ل دیموكراسیه‌تێ هه‌ی ( ئه‌مریكا، ئۆروپا رۆژئاڤا..) میكانیزمێن پاراستنا كلتور و ناسناما پێكهاته‌یان یا دابین كریه. به‌لێ پا ئه‌و ده‌وله‌تێن مینا سربیا و رۆمانیا كو ئه‌زموونه‌كا كێمتر یا سیستمێ دیموكراسی یا هه‌ی شێوازێ جیاوازتر بۆ دابینكرنا مافێن پێكهاته‌یان یێ هه‌ی.
ل هه‌رێما كوردستانێ ژی هه‌ر چه‌نده د خۆلا ئێكێ یا په‌رله‌مانی دا كورسیكێن په‌رله‌مانی بۆ پێكهاته‌یێن دینی و ئۆلی یێن غه‌یری كریستیان نه‌هاتنه دابین كرن، لێ د وان قۆناغا دا ده‌ستپێكه‌ك ناوازه بوو ژ بۆ گه‌له‌كێ سته‌م لێكری كو هه‌می ژیانا خۆ لژێر سیبه‌را دكتاتوریه‌تێ دبوراند. ئه‌ڤ چه‌نده ژی دبیته جهێ سه‌رسۆرمانا جڤاتێن نیڤ ده‌وله‌تی و سه‌رنجا وان بۆ هه‌رێما كوردستانێ رادكێشیت. ل هه‌مان چه‌ند سالێن ده‌ست پێكێ یێن ده‌سه‌لاتا كوردی ل هه‌رێمێ چه‌ندین بڕیار و یاسایێن گرنگ ژ بۆ ده‌سته‌به‌ركرنا مافێن پێكهاته‌یان هاتنه ده‌ركرن و ژ وانا ژی:
أ) یاسایا ژماره (47) یا تایبه‌ت ب بێهنڤه‌دانێن فه‌رمی یێن پێكهاته‌یێن ئایینی و نه‌ته‌وی.
ب) دامه‌زراندنا رێڤه‌به‌ریێن گشتی یێن تایبه‌ت ب خاندنا سریانی و توركمانی ل وه‌زاره‌تێن په‌روه‌ردێ و روشنبیری و لاوان.
ج) خاندنا بابه‌تێن تایبه‌ت ب ئۆلێ ئێزدییان ڤه ل ده‌ڤه‌رێن ئێزدییان هه‌ر ژ سالا 1999ێ حه‌تا نوكه.
چ) ل خۆلا دووێ یا په‌رله‌مانێ كوردستانێ (2005) كورسیكێن په‌رله‌مانی دبنه 111 كورسی كو یازده ژ وان یێن كۆتایا بوون، پێنج بۆ توركمانا، پێنج بۆ كریستیا‌نێن ئاشوری سریانی كلدانی و ئێك بۆ ئه‌رمه‌نان. زانكۆیا كاسولیكی ل هه‌رێمێ هاتیه دامه‌زراندن.
ح) ل سالا 2007ێ ب بڕیارا ژماره (11) ناڤێ وه‌زاره‌تا ئه‌وقاف و كاروبارێن ئیسلامی دهێته گهوڕین بۆ وه‌زاره‌تا ئه‌وقاف و كاروبارێن ئایینی.
خ) ل سالا 2014ێ د یاسایا ژماره (6) تایبه‌ت ب زمانێن فه‌رمی هاتیه كو زمانێن پێكهاته‌یان (توركمان، سریان، ئه‌رمه‌ن) ل یه‌كه‌یێن رێڤه‌به‌ریێن وان بخۆ و ل ده‌مێن پێتڤی دگه‌ل زمانێ كوردی دهێنه هژمارتن زمانێن فه‌رمی.
هه‌رچه‌نده چ كورسی بۆ ئێزدیان و كاكه‌یی یان نه‌هاتبوونه ته‌رخان كرن لێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل خۆلا چوارێ ب ده‌ركرنا یاسایا ژماره (5) یا سالا 2015ێ لژێر ناڤێ" یاسای پاراستنی مافی پێكهاته‌كان له كوردستان- عێراق" كو ژ نه‌هـ مادده‌یان پێك دهێت و تێدا ده‌رفه‌تێن یه‌كسان د ژیانا سیاسی، رۆشنبیری، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری دا دده‌ته هه‌می پێكهاته‌یێن هه‌رێما كوردستانێ ( نه‌ته‌وه‌یێن: توركمان، كلدانی سریانی ئاشوری و ئه‌رمه‌ن ) و ( ئایینێن: مه‌سیحی، ئێزدی، سابیئه‌ی مه‌ندائی، كاكه‌یی، شه‌به‌ك، فه‌یلی، زه‌رده‌شتی و ...). ل 9-7-2017ێ ل وه‌زاره‌تا ئه‌وقافێ و كاروبارێن ئایینی رێڤه‌به‌ریا پێكڤه ژیانا ئایینان هاتیه دامه‌زراندن. هه‌ر وه‌سا د ره‌شنڤیسێ دستورێ هه‌رێمێ ژی دا د هه‌ردوو ماددێن (6) و (7)ێ دا ب تێر و ته‌سه‌لی مافێ كێم نه‌ته‌وه‌یان هاتیه پاراستن.
هه‌رێما كوردستانێ هه‌رده‌م قۆناغ بۆ قۆناغ ل دویف رێكار و میكانیزمێن نوی بوویه ژ بۆ پاراستنا مافێن پێكهاته‌یان و ب جورئه‌ت دشێم بێژم ئه‌زمونه‌كا سه‌ركه‌فتی بوو ل رۆژهه‌ڵاتا ناڤین د پاراستنا مافێن كێم نه‌ته‌وه‌یان دا و د شه‌رێ دژی تیروریستێن داعش دا كو پرانیا وان ده‌ڤه‌رێن ژ لایێ تیروریستانڤه هاتینه داگیر كرن یێن پێكهاته‌یێن كریستیان، ئێزدی، كاكه‌یی و شه‌به‌ك بوو و ده‌هان هزار خه‌لكێ وان ده‌ڤه‌ران ئاواره‌ی هه‌رێمێ بووینه، پێشمه‌رگێن كوردستانێ ب رێبه‌راتی یا سه‌رۆك بارزانی شیان ب جان فیدایی یا خۆ و ب بهایێ خوینا خۆ مه‌زنترین سه‌روه‌ری د مێژوویا مرۆڤانتیێ دا تومار كرن و بێی گوهـ دانه جیاوازیا ئایینی، كلتوری، نه‌ته‌وی به‌ڕه‌ڤانی ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ كر و بڤێ چه‌ندێ گه‌لێ كورد بۆ هه‌می جیهانێ سه‌لماند كو تنێ مرۆڤ بوون ب هه‌می ڕامانا خۆڤه بۆ وان یا گرنگه، نه‌ك دین، كلتور و نه‌ته‌وه.