هەواڵی کوردستان ئێستا

شەفەق نیوز/ پەیمانگەی کارنێگی ئەمریکی داوا لە ئران کرد لەو "هەڵە بکوشە" وەربگرێد کە سەدام حسێن سەرۆک ڕژێم عراق لە ماوەی 

 ساڵەیل نەوەتەیل لە جەنگەگە ئەنجامیدا، هەناێ هاوکارییەیلی وەرد وەشنکە ناودەوڵەتییەیل وسان و گومانەیل لە بەرنامەی چەکەیلی زیاتر کرد.

دویای ئەوەی پەیمانگە ئەمریکیەگە لە راپۆرتیگ کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد،  باس جەنگ مووشەکی ناوەین ئیران و ئیسرائیل کرد،  دەسنیشان ئەوە کرد کە هاتێ ئیران پەنا وە رەفتارەیل ڕادیکاڵتر بوەێد ئەرا دووارە ڕێکخستن دینامیکی ناوچەگە، لەوانەیش پابەندبوین وە هەڕەشە دووارەبویەیل ئەرا کیشانەوە لە پەیماننامەی نەهیشتن بڵاوبوین چەک ئەتۆمی، و کەمکردن هاوکاری وەرد ئاژانس ناودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی. 

 راپۆرتە ئەمریکییەگە ئاشکرا کرد کە مادەی 10ی ئی پەیماننامە ناودەوڵەتییە ری وە دەوڵەت دەێد بکیشێدەو، بەڵام داوا کەێد کە سێ مانگ ئاگاداری بکەێدەو و ئەو "رویداو نائاساییانە" ئاشکرا بکەێد کە "بەرژەوەندییە باڵایل نیشتمانی" خستنەسە رخداری.

وەگورەی راپۆرتەگە، ئیران توەنێد ڕەتکردن ئیسرائیل ئەرا  پەیمان قەیەغەکردن چەک ئەتۆمی، کردەوە سەربازییەیلی لە ناوچەگە، لەوانەیش دژ وە ئامانجە ئیرانییەیل، بیجگە لە زوورە ناودەوڵەتییە وەردەوامەیل لەبانی، جویر دەسپیچگ ئەرا کیشانەوە لەو پەیماننامە.

وەگورەی راپۆرتەگە، کیشانەوەی لە پەیمان قەیەغەکردن چەک ئەتۆمی مەرج نییە وەو واتە بوود کە ئیران بڕیاری داگە وەرەو وەدەسهاوردن چەک ئەتۆمی گام بنەێد بەڵام ئەو گامە بوودە مدوو بەرزکردن و زیایبوین قسە و باس، وتیش؛ هەرچەن تاران لەزویەو زوور لەوە کردگە کە تەقەلای ئەوە نیەێد بوودە خاوەن چەک ئەتۆمی، توەتێد تاڕادەیگ زویتر دروسی بکەێد ئەگەر بخوازێد. 

 لە راپۆرتەگە باس ئەوە کرد کە مەوقەی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆک وەرین ئەمریکا لە پلان هەمەلایەنەی هاوبەش ئەمریکا لە ساڵ 2018 کیشاوە، ئیران وەردەوام بویە لە پەرەپیدان توانای ئەتۆمیی و وازهاوردن لە پابەندبوینە فراوانەیل چەودیاریکردن وەگورەی رێککەفتنەگە، یەیش هیشت  توانای کۆمەڵگەی ناودەوڵەتی ئەرا پەیاکردن زویوەزوی ئەگەر گامەیل ئەرا چەک ئەتۆمی کەمەو بوود.

لە راپۆرتەگە دیارترین مدووەیل کە هاتی هاندەر هەر وڵاتیگ بوون کۆتایی وەو ئەرک سەرپەرشتییە بارێد کە دەزگای ناودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ئەنجامی دەێد، شاردنەوەی توانایلە ئەرا دروسکردن بومب ئەتۆمی بەڵام وتیش؛ کەمکردن ئاشکرایی لەی پرسە هاتی جویر ئامرازیگە ئەرا زوورهاوردن، ری وە وڵات دەێد موزایەدە بکەێد ئەرا قورتاربوین لە سزا.

 راپۆرت پەیمانگەی کارنێگی ئەمریکی باس ئەوە کرد کە بڕیاردەرەیل سیاسی لە تاران هاتێ هویر لەوە بکەن کە بەرزکردن ژیروەژیر بەرنامەی ئەتۆمی رەسێدە بەرزکردن ئەو هەڕەشەیلە کە لە وەختیگ کە رەوش ناوچەگە لە رخداریە، دەسوەپی بکەێد. 

بەڵام ڕاپۆرتەگە هوشداری داگە کە میژوو نشان دەێد بازیکردن سیاسی وەگەرد ئەرک وەشکین ناودەوڵەتی وە دەگمەن ئەنجامیگ خاسیگ لەلیەو دەرچوود، وە نووڕستن وە بڕیارەگەی عراق لە ساڵ 1998 ئەرا وسانن هاریکاری وەرد وەشکنەرە ناودەوڵەتییەیل چەک ئەتۆمی هاوردە یاد کە ئەگەر ئیران وەی ریەو  بچوود، ئەنجامەگەی کە ئەگەری زیاترە  تێکەڵەیگ ژەهراویە لە نادڵنیایی و هویرکردن بەدترین شیوە کە هاتێ بوودە مدوو بەرزەوبوین رخداری و هویرکردن هەڵە. 

لە راپۆرتەگە ئاشکرا کرد کە ئەگەر ئیران بخوازێد جبەخانەی ئەتۆمی دروس بکەێد، ناچارە وەردەوام بوود و وەی خەرجە رازی بوود، بەڵام ئەگەر بخوازێد رخداری جەنگیگ کەمەو بکەێد کە هاتی ئەرای کارەساتبار بوود، و شوین ئەرا بەرژەوەنی سەرۆک مەسعوود پزیشکیان واز بکەێد، ری بیەێد ئەرا دووارە وازکردن دانوسەنین ئەتۆمی وەگەرد خوەرئاوا، چارەسەرکردن گومانەیل لە بەرنامە ئەتۆمییەگەی، لەجیای قایمکردنی.

وەشکینەیل و جەنگ عراق

 لە وەختیگ لە راپۆرتەگە باس ئەوە کرد  کە هاوکاریی ئیران وەرد ئاژانس نتودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ناجیگیر بویە، بەڵام بەشداریکردنی وە تەواوی نەوڕیە، کە سەردەم ئەتۆمی پڕە لە نموونە کە ڕەنگدانەوەی پابەندنەوینە، و تەنیا دوو وڵات، عراق و کۆریای باکوور، لە راسی وەشکنەرە ناودەوڵەتییەیل دەرکردنە. 

 راپۆرتەگە دووپات کرد کە دۆسیەی عراق زو تایبەتی وە جیاواز دانریەێد، چوینکە وەرخودان سەدام حسێن وەرانوەر وەشکین چەک ناودەوڵەتی، ئیجا  نەهیشتنیان، بەشداربویە لە بەرزکردن گومانەیل ئەمریکا لە چەک کۆمەڵکوشی (کە دویاجار دەرکەفت کە بی بنەماس)، دەسپیچگ ئیدارەی جۆرج بوش ئەرا لەشکرکیشییەگەی ساڵ   2003 زیای کرد.

راپۆرتە ئەمریکییەگە دیاری کرد کە ئی رویداوە رووشنایی خەێدە بان ئەو رخەیلە کە ناڕوونی ئەتۆمی هاوردەیەسەی ئارا، کە بایەسە گشت لایەنەیل بخەنەی وەرچەو وەرجە ئەوەگ وەرەو رییگ ترەک بچوود.

 لە راپۆرتەگە هاتیە کە عراق نزیکەی دوو دەیە لە تەقەلای دروسکردن بومبیگ ئەتۆمی وەسەر بردگە، کە لە هەفتایل سەدەی گوزەشتە دەسوەپی کرد، کە لە ساڵ 1981 ئیسرائیل ریگری لەی تەقەلا کرد وە لەناوبردن ئەو ڕێئاکتەرە کە بەغدا پلانی داشت جویر سەرچەوەی پلۆتۆنیۆم وەکار بارێد، بەڵام رژیمەگە لە ژیروەژیرەو بەرنامەگەی داناس، وە پەیڕەوکردن ریەیلیگ ترەک ئەرا بەرهەمکردن ماددە پەراشەیل و ئەنجامدان لێکۆڵینەوە لەبان دیزاین و سیستەم رەسانن چەک، ئاست ئی چالاکییە تا دویای شکست عراق لە جەنگ کەنداو لە ساڵ 1991 ئاشکرا نەوی. 

 وتیش: ئەنجومەن ئاسایش نەتەوە یەکگرتگەیل دویای جەنگەگە فەرمان چەکانن چەکەیل ویرانکاری گشتی دا لەژیر سەرپەرشتی وەشکنەرەیل ئاژانس ناودەوڵەتی و نەتەوە یەکگرتگەیل، هەرچەن عراق وەی مەرجەیلە رازی بوی، بەڵام هاوکاریی راس نەوی، و فرەجاریش رکیری لە کار وەشکنەرەیل کردیاد وە پیشکەشکردن زانیاری دروو یا ناتەواو، یا دەسکاریکردن بەڵگەیل، و نواگیریکردن لە رەسین ئەرا شوینەیل، وەلێ لەبان ئەو تەقەلایلە، توەنستن بەش گەورەیگ لە ژیرخانی چەک ئەتۆمی تا دویادویای نەوەتەیل بچەکنن، و رەسینە فامستن خاسیگ ئەرا بەرنامەگە.

لە راپۆرت پەیمانگای کارنێگی دەرکەفێد کە سەدام تویڕە بویە لە زەلیلکردن چەکماڵین زوورەملی و وەردەوامی چەسپیان سزا، وتیش؛ عراق لە ساڵ 1998 راگەیان کە واز لە هاوکاریکردن وەشکین تیەرێد.

وتیش: دویای چەن تەقەلایگ دیپلۆماسی کە بەرهەم نەیاشتن، ئەمریکا و بەریتانیا پەنا بردنە وەڵامدان سەربازی، هەرلیوا تیمەیل وەشکین ئاژانس ناودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و نەتەوە یەکگرتگەیل دەرچگن، لە وەختیگ عراق ری نەیا گلەو بخوەن یا پابەندبوین وە بەرنامەیل ماڵین چەک.

وتیش: شیوانن وەشکین ئەرا سەدام هەڵەیگ گەورە بویە، کە ئەو بڕیارەیلە نەڕەسینە پلەیگ زیاتر کاریگەر یا پراستیژ، بەڵکم لەجیای ئەوە وە هەڵە خوەنیاوە، لە وەختیگ لابەڕەی عراق بڕ لە ناڕاسی وخەڵەتانن و وەرخودان کاریگەری لەسەر هەڵسەنگاندن داشت.

لە راپۆرتەگە باس بەدفامستن  ناوەین هەردوگلا کریا، و ئاشکرا کرد کە سەدام حسێن لە لاییگ ترەک وە هەڵە فامستیە کە ئەمەریکا زانێد عراق دی بەرنامەی چەک ئەتۆمی کاریگەر نەیرێد، چ وە وەشکنەرەیل یا وەبی ئەوان لەبان زەوی، ئەراوە دوینم کە توومەتەیل واشنتۆن وە چەک کۆمەڵکوش، ئەوە تەنیا دەسپیچگیگ بوی تا ناچاری بکرێد ئەرا وازهاوردن لە دەسەڵات.

دویای ئەوەگ راپۆرتەگە دەسنیشان ئەوە کرد کە "نیگەرانیەیل لەبان بە پرۆگرام ئەتۆمی عراق تەنیا وەرپرسیار نەوین لە جەنگەگە"، ئاشکرا کرد کە فرە لە بڕیاردەرەیل ئەمریکا بەشداری لە نواخستن زانیارییە هەواڵگرییە جی پرسیارەیل کردنە تا دەسپیچگ ئەرا خواست خوەیان وە ئاڵشتکردن رژیمەگە بارنە جی، لەبان ئەوەیش نواگیریکردن سەدام لە ئەرک وەشکین ناودەوڵەتی، سنگ و دەسپیچگ  جەنگ دروس کرد. 

 هویر ئەتۆمی ئیران

دویای ئەوەگ لە راپۆرتە ئەمریکییەگە باس ئەوە کرد کە ئیران هەکاتی عراق میژوویگ گورج ئەتۆمی ژیروەژیر دیرێد،  باس میژوو ئەتۆمی تاران کرد لە دویای ئاشکرابوین تەقەلایلی لە ساڵ 2002 و تا کیشانەوەی ترەمپ لە رێککەفتنە ئەتۆمییەگە لە ساڵ 2018 و چەسپیان سزای گەورە وەبان ئیران، هەرچەن هەواڵگری ئەمریکا و ئاژانس ناودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی هەڵسەنگاندن خوەیان پێشکەش کردنە کە تاران پابەندە وە رێککەفتنە. 

هەرلیوا لە ڕاپۆرتەگە دیاری کرد کە ئیران پابەندە وە جیوەجیکردن پەیمانەیلی لە چەودیاریکردن و پشتڕاسکردن دەوڵەت، بەڵام لە ساڵ 2019ەو دەسکردیە بە وازهاردن لە پەیمانەیل ترەک، جویر ئەو سنووردارکردنە کە وەبان قەوارەی ئەمارەیل یۆرانیۆم و ئاست دروسکردن کە توەنێد دەوڵەمەنی بکەێد، وەرجە ئەوەگ ئەرا بەرزکردن پەیوەندییەیلی وەرد ئاژانس ناودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی لە ساڵ 2021ەو گلەو بخوەێد، وەرجە ئەوەگ هاوکارییەیلی دویای تیرۆرکردن زانایگ ناودار ئەتۆمی ئیران جاریگ ترەک نزمەو بوود. 

هەرچەن کۆمەڵگەی هەواڵگری ئەمریکا وەردەوامە لە پیشکەشکردن هەڵسەنگاندن کە سەرکردەیل ئیران بڕیار دروسکردن چەک ئەتۆمی نەیانە، بەڵام قایمبوین توانای ئیران کە بوودە خاوەن چەک ئەتۆمی، وەگەرد داوەزیان چەودیاریکردن ناودەوڵەتی، گشتیان بەشدارن لە بەرزکردن نادڵنیایی و  خەرج داینامیکی ئاسایش ناوچەگە، لەوانەیش پەلامارەیل ئیسرائیل لە نزیک دامەزراوە ئەتۆمییەیل ئیران و  شیواشیو "بریکارەیل" ئیران رەوشەگە ناجیگیرتر کەێد.

وەگورەی ئی راپۆرتە، بەرنامە ئەتۆمییەگەی ئیران توانێد لە ستراتیژی وەرگریی خوەی گرنگی زیاتر بەێد و  خاوەنویل سیاسەت لە ئیسەوە دەسکردن وە هەڕەشەکردن دانان وڵاتەگەیان لە ئاست ئەتۆمی وە ئامانج ریگریکردن، لەوانەیش رویوەڕویبوین پەلامارەیل وەبان دامەزراوە ئەتۆمییەیل و شارەزایەیل نووڕن کە تەنیا چشتیگ کە ریگری لە ئێران کەێد لە بومب ئەتۆمی بڕیاریگ سیاسییە. 

 لە راپۆرتەگە دەرکەفتیە کە لەوەر رووشنایی چەودیاریکردن ناودەوڵەتی ناتەواو، رخ و نادڵنیایی گەورەترەو بوود،   و مەترسیەیل هویرکردن هەڵەی لەلایەنەیل گەورەترەو بوود وەگەرد کەمەوبوین چەودیاریکردن ناودەوڵەتی، وتیش: دیپلۆماسی جویر خاسترین ری مینێد ئەرا دویرکەفتن لە بەدترین دەرئەنجامەیل.

 راپۆرتەگە گومان لە ئەگەر پەلامار سەربازی وەبان دامەزراوە ئەتۆمییەیل کرد، کە تەنیا پبشکەفتنەیل بەرنامەگە دویاخەێد و ئیرادەی تاران ئەرا وەدەسهاوردن چەک ئەتۆمی زیای کەێد.

 هەرلیوا، باس ئەوەیش کرد کە دویای لەشکرکیشی وەبان ئۆکرانیا، رووسیا له زوورهاوردن لەبان ئیران  ئەرا ریگریکردن له بڵاوبوین ئەتۆمی، هاتە مقیەتیکردنی چەودیاریکردن ناودەوڵەتی، وەگەرد ئەوەیش هیشت ئیران 

گومان لە توانای ئەمریکا ئەرا سووککردن سزایل بکەێد.

لە کۆتایی راپۆرتەگە هات کە ئەو بڕیارە عراقە ئەرا وسانن هاوکاریی وەرد سیستەم ئەتۆمی جەهانی، وانەیگ هوشداری ئەرا ئیران و کۆمەڵگەی ناودەوڵەتی وە خود شبوە نشان دەێد.

هوشداریدا لەوەگ نائاشکرایی ئەتۆمی توەنێد بڕەسێدە خوەنستن هەڵە، لە خود وەختیش سنووردارکردن چەودیاریکردن بوودە مدوو  ئەوە کە گشت لایەنەیل وەرەو کەنار قەیرانیگ بچنە دویا، یەیش رخداری جەنگیگ ناوچەیی فراوانتر کەێد لەی مەوقەی پڕ لە گیژاوە، ئێران و ئەمریکا بایەسە یە لەوەرچەو بگرن.