گیچەڵ مووچە لە بەغدا لە ناوەین دانوسەنین لەلایەن نێچیرڤان بارزانیەو
شەفەق نیوز/ کوردستانیەیل ئومید وە سەردانەگەی نێچیروان بارزانی، سەرۆک هەرێم ئەرا بەغدای پایتەخت عراق و دیدارەگەی وەرد شمارەیگ وەرپرس حکومی و حزبی و دیدارەگەی وەرد هاوپەیمان ئیدارەی دەوڵەت ئەرا پەیاکردن چارەسەری گونجیاگ ئەرا پرسە گیرهاتگەیل دیارترینیان قەیران مووچەی فەرمانبەران.
لە سەردانەگەی کە لە رووژ یەکشەممە دەسوەپی کرد، و ماوەی دوو رووژ کیشا، نێچیروان بارزانی بەشداری لە گردەوبوین هاوپەیمان ئیدارەی دەوڵەت کرد وە ئامادەبوین محمد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرەیل عراق، و مەحمود مەشهەدانی سەرۆک ئەنجوومەن نوێنەرەیل و کەسەیلیگ ترەک، هاوپەیمانییەگە دووپات کرد کە “هویچ هەڵوێستیگ لە لەسەر باوەت مووچەی فەرمانبەرەیل لە هەرێم کوردستان نییە، بیجگە لەو کێشە تەکنیکیەیلە کە سەرهەڵدەن، هاتێ لە ری گفتوگۆ و لەیەکفامسنن بڕەسێدە چارەسەر ئی پرسە، دویر لە سەکووەیل پەرەسەنینی ڕاگەیانن”.
محمد شیاع سودانی، سەرۆک حکومەت فیدراڵی و سەرۆک هەرێم کوردستان، لە گردەوبوین جیا، دووپات لەبان قایمکردن هاریکاری ئەرا نواگیریکردن "سەختیە نیشتمانییەگان" کرد لە دیداریگ ترەک، نێچیروان بارزانی وەرد سەرۆک دادگای باڵای فیدراڵی لە عراق، دادوەر جاسم محمد باس چارەسەری یاسایی قەیرانەیل ناوەین هەولێر و بەغدا کرد.
رووژ دووشەممەیش، زنجیرەیگ دیدار وەرد سەرکردە سیاسی و حزبییەیل ئەنجامدا.
قەیران مووچە لە هەرێم کوردستان لەسەرەتای ساڵ 2025 وەردەوامە و مشتومڕ و نیگەرانی هاوڵاتیەیل لەلی بویەو، کە ئی پرسە بویەسە جی پەڵپ جەماوەری ئەرا چارەسەرکردنی وەشیوەیگ ڕیشەیی، بانگەوازەگانیش لە چارەسەرکردن چارەنویس مووچەی مانگ کانوون دویەم 2024 ، کە تا ئیسە خەرج نەکریاس، لە ژیر رووشنایی کاردانەوەی جددی لەبان ژیان ئابووری و کۆمەڵایەتی هاووڵاتیەیل، وەگەرد ئەو دڵنیاییە کە چارەسەرەگە لە پابەندبوین بەغدا و هەولێرە ەە بڕیارەیل دادگای فیدراڵی و ڕزگارکردن هاووڵاتییەیل لە دەرئەنجامەیل ململانێ سیاسییەیل کە ساڵانیگە وەردەوامن.
هەرێم کوردستان وەبی مووچە
لەوەر دویاکەفتن وەردەوام خەرجکردن مووچەی فەرمانبەرەیل، خەڵک هەرێم کوردستان لە رەوشیگ گرژیی زیاتر ژیەن لە ساڵ 2014ەو تا ئیسە بەغدا و هەولێر نەڕەسینە چارەسەر وەردەوامیگ ئەرا ئی قەیرانە، یەیش بویەسە مدەو کەڵەکەبوین مووچە دویاکەفتگ و کاریگەرییەیلی لەبان ژیان خەڵک.
هاووڵاتیەیل لە هەرێم کوردستان ژیانیگ نیمچە گڵووڵە ژیەن، لە ئەنجام فراوانبوین بایکۆت گشت لە وەڕێوەبەرایەتییە حکومییەیل و مەکتەوەیل و زانکۆیل و وەڕێوەبەرایەتییەیل هاتوچو وەتایبەتی لە سلێمانی، لەوەر وەرنەگردن مووچەی چەن مانگیگ.
ساڵانیگە پرس مووچە لە هەرێم کوردستان یەکلایی نەکریاس، لە تاوەین بار و بووە وەرد حکومەت فیدراڵی گیر هاتگە، و ساڵانە ئی مشتومڕە وە پەسەنکردن بودجەی فیدراڵی نوو دووارەو بوود، کە مەرج لەبان هەرێم وەرانوەر وەرگردن بەش خوەی لەلی خۆی، دیارترینیان رادەسکردن هەناردەی نەفت بوی، بەڵام بە دوو ساڵە، دوبای ئەوەگ هەرێم هەناردەکردن نەفت لە ری بەندەر جەیهان تورکیاو وسان، حکومەت فیدراڵی مووچەی فەرمانبەرەیل کردیەسە "سلفە" و وە بڕەکی ئەرا هەرێم کلی کەێد.
مانگ شوبات گوزەشتە، دادگای باڵای فیدراڵی حکومەت بەغدا پابەند کرد وە دایین مووچەی ڕاستەوخۆی فەرمانبەرەیل هەرێم کوردستان، وەبی کلکردنی ئەرا حکومەت هەرێم، دویای دواکەفتنی چەن مانگیگ لە کلکردن مووچە.
رووژ یەکشەممەی گوزەشتە، وەزارەت دارایی عراق، لە بەیاننامەیگ رەسیە ئاژانس شەفەق نیوز راگەیان کە وەرپرسیارێتی خەرجنەکردن مووچە ئەرا هەرێم کوردستان لە بەروارە دیاریکریاگەیل هەڵنێگرێد، نشانەس ئەرا ئەوە کە دویاکەفتن خەرجکردن مووچە لە ئەنجامی. پابەندنەوین حکومەت هەرێم وە بڕیارەگەی دادگای فیدراڵی ئەرا یەکلاییکردن مووچەی فەرمانبەرەگانیان.
هاوکاری توەنێد گیچەڵە گیرهاتگەیل چارەسەر بکەێد
لەو چوارچیوە ئەندام دەسەی دارایی لە پەرلەمان عراق، موعین کازمی ئویشێد: “وەزارەت دارایی، وەگورەی دوایین بەیاننامەی، مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و ئەنفالکریاگەیل و شەهیدان هەرێم کوردستانی لە پڕ دەبێتەوە بۆ ماوەی 12 مانگ داگە، وەگورەی داتایلە کە هەرێم کلیان کردیە”.
کازمی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “بەڵام تاوانباری لەبان هەرێم هەس کە ئەرک خوەی لە رەسانن داهات نانەفتی (بەندەر و باج و تا دویایی) جیوەجی نەکردگە، کە بڕی 4 ترلیۆن و 300 ملیار دینار بویە، وەگورەی داتاگان کە لەلایەن هەرێمەو نریاس”.
ئویشێدیش: ئی گیچەڵە و چشتەیلیگ ترەک پەیوەندی وە ناو وشمارەی فەرمانبەرەیل دیرێد، کە هاوکاری و ئاشکرایانە و راسگووی وەرد وەزارەت دارایی خوازێد تا ئی کێشەیلە چارەسەر بکەن.
کێشەیل قەیران مووچە چوودەو ئەرا ساڵ 2014، هەتاێ ناکۆکی ناوەین حکومەت فیدراڵی و حکومەت هەرێم کوردستان بەرزەو بوی لەبان وەڕیەوبردن باوەت نەفت و بودجە، وەگەرد کاریگەری جەنگ داعش و داوەزیان نرخ نەفت و بڵاوبوین پەنای کۆڕۆنا لە جەهان.
شەممەی گوزەشتە، حکومەت هەرێم کوردستان و وەزیر و نوێنەرانی هەرێم لە بەغدا داوا لە حکومەت فیدراڵی کردن گەرەنتی تەواو مووچەی ساڵ 2025 بیەێد، وەبی هویچ کەمییگ.
پێشەوا هەورامانی قسەکەر حکومەت هەرێم کوردستان لە کۆنگرەیگ رووژنامەوانی وت: “بەغدا تا ئیسە کەمتر لە 7% شایستەیل دارایی ئەرا هەرێم کلکردیە” وتیش: “حکومەت فیدراڵی مووچەی مانگ 12ی 2024 کلنەکردیە، هەرچەن پەیمان داگە لەبان ئەوە کارە بکەن”.
هەورامانی دووپات کرد کە “بەغدا جویر قەوارەیگ فیدراڵی دەستووری رەفتار وەرد کوردستان نیەکەێد”، وتیش: “حکومەت هەرێم گشت ئامارەیل داهات دارایی و شمارەی فەرمانبەرەیل هەرێم دادە دەس بەغدا”، و دیاری کرد کە “ماف کوردستان لە ناوخۆی هەرێم پارێزیاس”.
ململانێ سیاسی کە باجەگەی لەلایەن خەڵکەو دریەێد
قەیرانەیل ناوەین هەرێم و حکومەت فیدراڵی و هەمیشە تیەێدە بان و زیایەو بوون، وەتایبەتی باوەت مووچە، چوینکە ئی پرسە "لە روی تەکنیکییەو رەفتار وەگەردی نەکریاس، بەڵکم لەڕوی سیاسییەو رەفتار وەگەردی کریاس"، وەقسەی توێژەر کاروبار سیاسی، د.عەباس جبوری .
جبوری ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش؛ ناکۆکی سیاسی فرە هەس کە کاریگەری لەبان پەیوەندی ناوەین هەرێم و حکومەت فیدراڵی داشت، لەوانە پرس نەفت و مووچە و پەڵپ بەرز کە جاروبار لەلایەن هەرێمەو داوای کریەێد، و لەلییان نەڕەسینەسە لەیەکفامسنن راسیانە”.
دووپاتیش کەێد کە “ئی ململانێیە سیاسییە باجەگەی لەلایەن گەل کوردستان و گەل عراق وەگشتی دریەێد، چوینکە هەناێ قەیرانیگ لە ئاست حکومەت فیدراڵی و هەرێم دروس بوود، یەیش ڕەنگدانەوەی بەدیگ لەبان رەوش کۆمەڵایەتی دیرێد، و لە ئاست عراقیش، چوینکە جیاوازیەیل ئمڕوو وەگورەی داتا و ئاڵشابویەیل ئیسەس لە مەیدان سیاسی ناودەوڵەتی”.
جبوری لە کۆتایی وتیش: “قەیران مووچەی ئیسە ئەو پەڕەسە کە پشت شترەگە شکان، یەیش بڕیاریگ سیاسی خوازێد کە وەرپرسیارێتی لە بگرێدە مل.”
ئامار و شمارەیل
وەگورەی ئەو ئامارەیلە کە رەسینەسە ئاژانس شەفەق نیوز: ریژەی ئەو خیزانەیلە کە وەتەواوی پشت وە مووچەی حکومەت بەسن لە هەرێم کوردستان وە نزیکەی 70% مەزەنە کریەێد، و دویاکەفتن خەرجکردن مووچە لە ساڵەیل گوزەشتە بویەسە مدوو بەرزەوبوین ریژەی قەرز کەسی وەڕیژەی 40% .
لەباوەت جموجویل بازاڕیش، وەگورەی ئەو ڕاپۆرتە کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەنجامی داگە، لەماوەی ساڵ 2024 وەڕیژەی 30% تا 50% کەمکردگە لەوەر دیرکەفتن مووچەو.
مەسرور بارزانی، سەرۆک حکومەت هەرێم کوردستان لە گردەوبوینیگ نائاسایی کە شەممەی گوزەشتە لە هەولێر لەبان پرس مووچەی فەرمانبەرەیل وەڕیەو چگ، راگەیان کە “رەفتارکردن بەغدا وەرد کوردستان رەفتار وەرد هەرێمیگ فیدراڵی نییە، و رەسینەسە ئەو ئەنجامە ک هەڵسوبنیش بەغدا وەرانوەر هەرێم کوردستان ستەم و ناڕەواس”.
رووژ 8 کانوون دویەم، ئەنجوومەن وەزیرەیل هەرێم کوردستان دووپات کرد کە وە خاسترین شیوە ئەرکەیل خوەی جیوەجی کردگە و وەگەرد حکومەت فیدراڵی وەردەوامە لە تەقەلایل دابینکردن مووچە و شایستەیل دارایی ئەرا هەرێم.
ئەنجومەن لە دانیشتنیگ ئاسایی کە لەناوی باس لە پرس مووچەی فەرمانبەران کرد وت: “وەداخەو لەوەر ریکارەیل وەزارەت دارایی فیدراڵی، هەرچەن ئیسە هایمنە مانگ یەک ساڵ 2025 و فەرمانبەرەیل پارێزگایل ترەک عراق مووچەی مانگ کانوون دویەم 2024 وەرگردنە، بەڵام هەرێم کوردستان وەری نەگرد”.
لەو بەیاننامە کە رەسیە ئاژانس شەفەق نیوز دووپات کرد کە "حکومەت هەرێم کوردستان گشت کارەیلی ئەرا بودجەی گشتی و لیست مووچەی یەکلایی کردگە".