دوکتور عه‌ڵیڕه‌زا خانی: ئه‌وه‌ڵ‌که‌سێ ک باێه‌س هۊرێ وه زوان داڵگییه‌و بوود، داڵگ خوه‌ێه
سومه‌یه حاته‌می‌فه‌رد/ ئیمه کییمن؟! ناو، ناوچه، نیشتمان و زوان داڵگی تۊیه‌نن ئیمه وه هه‌ر که‌سێگ له هه‌ر وڵاتێگ بناسنن. هه‌ر کام له یانه لاپه‌ڕه‌ێگ له هه‌بۊن و ژیان و ناسنامه‌ێ ئیمه‌س. باس له سه‌ر زوان داڵگی یه‌کێگ له که‌ڵان‌سووژه‌یل ئێ رووژه‌یل سداێ ئازادییه ک هه‌ر جار یه‌کێگ له خاون‌پێنۊسه‌یل ناسیاێ نیشتمانمان خه‌یمنه زامه‌تا تا گیچه‌ڵه‌یل نوای ڕێ زوان داڵگی ئڕامان بناسنێد و وه ڕێبانه‌یل تازه، بانان ئێ ڕێه ڕووژناتره‌ک بۊنیمن. دوکتور عه‌لیڕزا خانی شاعر،نۊسه‌ر و چالاکوان زوان و فه‌رهه‌نگ کوردی له شار ئه‌ێوان وه دی هاتێه و وه دو زوان کوردی و فارسی شێعر ئۊشێد و گرگترین کارێ له سه‌ر دیوان شاکه و خان مه‌سۊر بۊیه. وه قه‌ولێگ: ماموستاێ زانکو له ئیلام و ئه‌ێوان و گیه‌ڵانه و کتاوه‌یل و مه‌قاڵه‌یل فره‌ێگیش له ئێ چالاک فه‌رهه‌نگییه چاپ بۊیه ک له سه‌ر ئینرنت، دیارییه. ئێ وت و وێژه خوه‌نین دێرێ:
پ/ زوان کوردی له ناوچه‌ێ خوه‌مان هه‌م هه‌واخواێ فره‌ێگ دێرێ هه‌میش بڕێگ له ناو کوومه‌ڵگا هه‌ن ک نه‌زانسه، زوان داڵگی خوه‌ێان ئڕاێان فره موهم نییه. وه باوه‌ڕ ئۊیه له‌ێ ڕووژێاره چه‌نێگ وه چالاکوانی له ده‌یشته‌ێ زوان داڵگی هه‌وه‌جه‌مان هه‌س؟
ج/ ئڕا جواو وە ئێ پرسیارە ئەوەڵ تەعریفێ ئڕا زوان داڵگی عەرز کەم. زوان داڵگی چوەس؟
زوان داڵگی زوانێگە کە مناڵ لە زگ داڵگ لە قسیە کردن داڵگ ئەژنەوێگەی و لەو وەختا کە تیایگە دی لە داڵگ و باوگ و برا و خوەیشک و کەس و کارێ ئەژنەوێگەی و یای گرێگ. ئڕا یەسە ئۊشنە پێ زوان داڵگی. زوان ناسەیل وەی باوەڕەنە کە کارگەری یا تەعسیر بنەڕەتی و ئەساسی لە یای گیری زوان لە مناڵەیل، ها وە عوودەی داڵگەیل. چۊن داڵگەیل وەختێ مناڵەیان بۊچگە، زوان خوەیان جوور زوان مناڵەیان، مناڵانەو کەن و وە زوان مناڵەیان قسیە کەن و وەی دەلیلە مناڵ زۊتر زوان داڵگێ یای گرێ. مەولانا جەڵاڵ دین روومی ئۊشێ: «چون سر و کار تو با کودک فتاد/پس زبان کودکی باید گشاد»وە ڕاسی داڵگەیل ئێ بەیت مەولانا لە هۊر نەوردنە و خاسیش وە کار بردنەسەی.
پ/ چالاکوان( کنشگر) زوان داڵگی کییە؟
ج/ چالاکوان زوان داڵگی وە کەسێ ئۊشن کە وە شێوەی ئاگاهانە ئڕا ناسانن و مه‌نن زوان داڵگیێ تەقلا بکەێ.
ئەگەر شییەو بکەیم بایە بۊشیم چالاکوان زوان داڵگی وە کەسێ ئۊشیم کە: وە زوان داڵگی قسیە بکەی و بنۊسێگ و بخوەنێگ و یای بەیگ. چالاکوان زوان داڵگی وە کەسێ ئۊشیم وە زوان داڵگی روژنامەوانی بکەی، شێعر بۊشێ، تەرانە بخوەنی، گورانی بچڕێ، ڕومان بنۊسێ، کارگەردانی بکەێد و لە جێیەیل جورواجور چۊ په‌روه‌رده کردن، ڕامێاری، کومەڵگا، ئەنجومەن و… زوان داڵگی وە کار بوەیگ.
تەنیا یە گ من وە زوان داڵگی قسیە بکەم، چالاکوان زوان داڵگی نییم. تەنیا یە ک م وە زوان داڵگی بنۊسم، چالاکوان زوان داڵگی نییم. تەنیا یە ک م وە زوان داڵگی شێعر بۊشم، چالاکوان زوان داڵگی نییم. تەنیا یە ک م خوەم لە تەنیایی خوەم ڕومانێ وە زوان داڵگی بنۊسم و تواو، چالاکوانێ زوان داڵگی نییم. ئەگەر ئەو قسیە، ئەو نۊسانە، ئەو شێعرە، ئەو ڕومانە و… کارگەری( تەعسیر) لە سەر خەڵک بۊ و خەڵک کەڵک لێ وەر گرتن، ئەوە بو بۊشی چالاکوان زوان داڵگییە.
یەی ماموسا یا موعەلم فیزیک کە وە زوان داڵگی خوەی وانە( دەرس) ئۊشێ، چالاکوان زوان داڵگییە چۊن عڵمێگ جور فیزیک وە زوان داڵگی یای ماڵەیل دەیگ. هەر کەسێ ئڕا یای دان چشتێ وە زوان داڵگی کارگەری لە سەر مناڵ و خەڵک داشتوگ، چالاکوان زوان داڵگییە.
وەی تاریفەو لە چالاکوان زوان داڵگی، بایە بۊشیمن کە ئەوەڵ چالاکوان زوان داڵگی هە داڵگ خوەیە کە زوان خوەی یای مناڵەگەی دەیگ و جور یەی ماموستا( موعەلم)، کارگەری لە سەر مناڵەی دێرێ.
داڵگەیل نەخشێیان فرە فرە موهمە. نەخش چالاکوانەیل زوان داڵگی جور داڵگ، ماموستا، شاعر، نۊسەر، ڕوژنامەوان، هورەچر و گورانی بیژ لە سەر زوان داڵگی فرە فرەسە چۊن خەڵک گۊە لێیان تەکنن و لێیان یای گرن.
ئەگەر چالاکوانەیل لە سەر زوان داڵگی بێ دەنگ بوون، وە یەقین بزانن ئەو زوان داڵگییە لە بەین چووگ. وەختێ شاعرێ وە زوان داڵگی شێعر ئۊشێگ و لە ناو خه ڵک بڵاو بووگ، لە حەقیقەت نیەیلێ زوان داڵگیی لە بەین بچووگ.
ڕومان نۊسێ ک وە زوان داڵگی ڕومان نۊسێ و خەڵک خوەننەی، نیەیلێ زوان داڵگیی لە بەین بچووگ. هورە چڕ و گورانی بێژی کە وە زوان داڵگی چڕێگ و ئاواز خوەنی، نیەیلێ زوان داڵگیی لە بەین بچوو. ماموستای ک وە زوان داڵگی ئڕا مناڵەیل وانە ئۊشێ، نیەیلێ زوان داڵگیی لە بەین بچوو. ڕوژنامەوانێ کە وە زوان داڵگی ڕوژنامە چاپ کەی، نیەیلێ زوان داڵگی لە بەین بچوو.
یانە گێشت ئڕا حەفز و زینگ بۊن زوان داڵگێیان تەقلا کەن. یانە چالاکوان زوان داڵگیین و بایە قەیرزانێانۊمن. خاترەی لەی ماوەێنە بۊشمە خدمەتدان:
ساڵەیل زۊ لێەو وەر لە خزمەت نەمر حاج عەبدولا خان دڵشاد لە گەورا پیایل ئێڵ کەڵهوڕ لە دەر دکانێگ لە ئەیوان نۊشتۊمن، جوان کڵاس دا و یانزەی لە بانا هات و سڵام و هه‌واڵ پرسێیگ کرد و دۊای چاخ سڵامەتی وەت: ” فڵانی شێعر کوردییگ نۊسامە، حاجی عەبدولا خانیش گووش تەکان. منیش وەتم ئافەرین! بخوەنەی ئڕامان و خوەنیەی. من و حاجی فرە تەشویقێ کردیمن و له شوون چەن دەقیقەی خودافزی کرد و چگ وەرەو خوار.
حاجی دڵشاد قسیەی تاریخێیگ کرد. وەت: فڵانی یە وە یەقین بزان دی زوان کوردی لە ئەیوان لە بەین نیەچووگ. چۊن ئێ مناڵە وە زوان کوردی شێعر ئۊشێگ. ئەی شێعرە کەلیمەیل کوردی لە خوەی حفز کەی، زوان داڵگی دی لەی ناوچەی کەڵڕە لە بەین نیەچووگ وەلێ وەمانای یە نییە ئیمە دەس بنەیمە و بان دەس و هۊچ کارێ نەکەیمن.
پ/ فره خاس! ک ناو یه ئاێه‌م گه‌ورایش له‌ێره زینیێه‌و کردین. ئێرنگه وه‌زیفه‌ێ فره‌زانه‌گان و نوخبه‌گان له‌ێ باره چوه‌س؟
ج/ وە گومان من، مەردم فره‌تر گووش لە نوخبەیل و زانایل گرن. ئەگەر ئەوانیش وه حفز و پاراستن زوان داڵگی هووشێان بوود و تەقلا بکەن، بێ شک کارگەریی لە سەر کومەڵگا فرە فرەس. ئەرک نوخبەیل و زانایل کومەڵگا فرەتر لە خەڵک عامە.
نوخبەیل و زانایل تۊیه‌نن لە ڕێ کار بنەڕەتی، زانستی و تەحقیقی لە سەر زوان داڵگی، خەڵک ئاگادار بکەن. نەتیجەی تەحقیقاتێان، ک چ کارگەریی لە سەر زوان داڵگی دێرێ، ئڕا خەڵک بۊشن. فێشتر کەسەیلێ کە زوان ناسی و دەروون ناسی خوەنینە، چوەنن(تۊیه‌نن) ئێ باسە شییەو بکەن کە زوان داڵگی چەنێ لە گەورا بۊین مناڵ لە نەزەر زەینی هەمیەت دێرێ.
کەسەیلێ کە زانان وە گیرو گرفتەیل یای گیری زوان داڵگی، نەخش بنەڕەتی دێرن لە پەروەردە کردن و فێرکاری ئەو کەسانە کە نیەزانن زوان داڵگی چەنێ هەمیەت دێرێ.
پ/ گرنگترین (مهمترین) پرسێار یه‌سه: ئڕاێ له‌ێ ساڵه‌یله داڵگه‌یل پشت کردنه‌سه‌و زوان داڵگی؟ چ قسیه‌یلێگ ئڕاێ داڵگه‌یل ئمڕووێن دێرین؟ چ چشته‌یلێگ ده‌سمیه‌ت دانه ک داڵگه‌یل ئمڕووین له ده‌یشته‌ێ ره‌نگین زوان داڵگی خه‌ڵه‌تانێیه و کیشایه‌سه‌ێانه خه‌ڵه‌تیان له ناو زه‌ۊ زوانه‌یل تره‌ک؟
ج/ یانە پرسیارەیل بنەڕەتیین. بایە عەرز بکەم، ئەوانە کە نیەزانن زوان داڵگی چەنێ لە گەورا بۊین زەین مناڵ کارگەری هەس، لە زوان داڵگی واز تیەرن. بڕێ لە داڵگەیل کە نە زوان‌ناسی زانن، نە دەروون ناسی خوەنینە، چووزانن زوان داڵگی هەمیەتێ چوەس؟
یانە فکر کەن ئەگەر وە زوان ترەک وەل منالێانا قسیە بکەن، ئەو مناڵە زۊتر چشت یای گری، لە حاڵێ کە لە حەقیقەت بەرعەکس یەسە. دەروون ناسەیل و زوان ناسەیل وەی باوەڕەنە کە مناڵ ئڕا یای گیری بایە زوان داڵگی فێر بووگ و یای بگری چۊن ئەگەر وە زوان ترەک بتوای یای بگری، ئەو زوانەکە زوان دویمە بایە لە سافیی و ئەڵەک زەینی ئەو مناڵە ڕەد بوو، لەی هاتو و چووە فرە له چشتەیل لە بەین چن و حەزف بوون.
ئەو داڵگە کە یانە نیەزانێگ و وەی نەتیجەی تەحقیقات زانستیە ئاگادار نییە، بێ گومان وە زوان داڵگی ئەول مناڵەیا قسیە نیەکێگ. چالاکوانەیل و نوخبەیل زوان داڵگی بایە ئەوەڵ جار داڵگەیل ئاگادار بکەن و لە حەساسییەت زوان داڵگی لە گەورا بۊین زەین و فکر مناڵەیان باخەوەر بکەن.
خاڵ گرنگ و موهم ترەک لەی بارە یەسە کە ئیمە ئڕا زوان داڵگی لە حەوزەیل جورواجور، کتاو، وتار، تەحقیق فرەی نەیریمن. یە کە زوان داڵگی ئیمە نەنۊسیاگە، وە پێ نیەنۊسن، کتاو نەیرێ، ئاموزش نەیرێ یە خوەی ئڕا زوان داڵگی گیچەڵ فرە گەورایگە.
وەختێ ئیمە ئڕا زوان داڵگیمان کتاو نەیریمن، ئاموزش نەیریمن، مەدرەسەی زوان داڵگی نەیریمن، وە یەقین بزانن زوان ترەک کە ئەی فاکتورەیل بانە دێرێ جی زوان داڵگی ئیمە گرێگ. ئەگەر داڵگەیل فێر زوان داڵگی بوون، وە یەقین بزانن ئەوانیش فێر مناڵەیلەیان کەن.
یه‌کێگ له گیچه‌ڵه‌یل چالاکوانه‌یل ده‌یشته‌ێ زوان و فه‌رهه‌نگ کوردی یه‌سه ک ئه‌ول کومه‌ڵگاێا په‌ێوه‌ندی فره‌ێگ نه‌گرتنه. چوه تۊه‌نیمن له‌ێ بابه‌ته‌و بکه‌یمن ک ئێ په‌ێوه‌ندیه ئه‌و په‌رتغ بکه‌فێد؟
ئەو چشتێگ تا ئمڕو زوان داڵگی ئیمە حفز کردگە ئەوەڵ خەڵک و دویم دیوان شاعرەیل و نۊسەرەیل کورد بۊە. ئەگەر ئەحمەدێ خانی مەم و زین نەنۊسیاگ، ئەگەر دەفتەرەیل یارسان نەۊاتا، ئەگەر ناڵی و مەحوی و مولوی کورد و بیسارانی و حەقیقی و شاکە و خان مەنسور ئەیوانی و سەی یاقو ماهیدەشتی و سەی ساڵح و غوڵام ڕەزاخان ئەرکەوازی و خانای قوبادی و ئەڵماس خان و میرزا ئەعبدوڵقادر پاوەیی و پیرەمرد و قانع و حاجی قادر و ساڵم و گوران و ملا پەریشان و مەستورە و هەژار و هێمن و شێرکو و سوارە و پەشێو و جەڵاڵ مەلکشا و … شێعر کوردی نەوەتان و دیوان ئەی گەورایل شێعر و ئەدەبە نەۊاتا، بێ گومان زوان داڵگی و کوردی ئیمە لە بەین چگ.
ئمڕویش شاعرەیل جوان پا نانەسە شون پای ئەو گەورایلە و ڕێیان ئدامە دەن و نیەیلن زوان داڵگێیان لە ناو بچووگ. هەر چەن دەسڵات نەیرن وەلێ لە ئێ بێ دەسڵاتیە توەنسنە زوان داڵگێیان بپارێزن. نەخش شاعر و پەیجور لە حفز و حراسەت زوان داڵگی بێ وێنەسە.
شاعرەیل و نۊسەرەیل زوان داڵگی لە تۊل تاریخ تۊەنسنە زوان داڵگی بپارێزن و گیان دجارە بەنە پێ. ئەگە ر چاوی لە زوانەیل ترەک ئڵاڵیم، دۊنیمن کە زوانێ جور فارسی، فەردەوسی نجاتێ داگە و نەیشتگە لە ناو بچووگ. شاعرەیل و نۊسەرەیل نەخش کارگەریی لە پەرەپێدان و ماندنەوەی زوان داڵگی هەر لە ئەوڵا داشتنە و دێرنیش.
شاعرەیل ئڕا حفز و پەیوەندی کومەڵگا وەل زوان داڵگێی توەنن وە زوان خەڵک شێعر بۊشن، ئارزوەیل و ئاوات خەڵک لە شێعر بارن کە خەڵک حەز لێ بکەی. گیر و گرفتەیل کومەڵگا ئەگەر لە شێعر شاعرەیل وە زوان داڵگی بۊشێیەگ، خەڵک کەڵک لێ وەر گرن و خوەیان وە خاوەن ئەو شێعرەیلە زانن و ئەو شێعرەیلە بووگە ورد زوان خەڵک.
خاڵ تر یەسە شاعرەیل شێعر مناڵ کە وە زوان داڵگی شێعر ئۊشن، فێشتر شێعرەیلێان لە ناو خەڵک بڵاو بکەن تا وە گوش مناڵەیل بڕەسێگ و حفزێان بکەن و وەل خوەیانا زەمزەمەی بکەن. شاعرەیل تەنز هەم کەرگەرێیان زورە لە سەر زوان داڵگی.
وەختێ یەی شایر، شێعر تەنزێ یا هەجوێ یا هەزلێ وە زوان داڵگی ئۊشێ، ئەو شێعرە کەفێگە سەر زوان خەڵک و یانە هێز و تەوانایی زوان داڵگی نیشان دەی، هەر ئەو جورە کە غەزەڵ ناڵی هێز و تەوانایی زوان داڵگی( کوردی) نیشان دەیگ.
شاعر و نۊسەر بایە لە شێعرەیل و کتاوەیلێان ئمێد بەیگە کومەڵگا، ئمێد بەیگە مناڵەیل ئڕا یە کە مناڵەیل بزانن لە بانان ژیان خوەشێ دێرن، تا خەڵک ئمێدێان لە دەس نەن. شاعرەیل و نۊسەرەیل بایە لە شێعر و نوشتەیلێان ئەول خەڵک و ژیانێان پەیوەندی بگرن تا ئەو شێعر و نوشتەیلێانە وە زوان داڵگی لە سەر کومەڵگا کارگەری خوەی ئەنجام بەیگ.
شاعرەیل و نۊسەرەیل و چالاکوانەیل وە کارەیلێان لە ناو کومەڵگا باعس بوون خەڵک وە تەرەقی بیر و باوەڕ بڕەسن. کارێ کە فرە فرە هەمیەت دێرێ. کتاو چاپ کردن وە زوان داڵگی فرە موهمە چۊن ئەدەبیات ئیمە تا چەن ساڵ لێەو وەر شەفاهی بۊە و یەکی لە شاقنزیەیل و شاخسەیل فەرهەنگ و کەلتوور چاپەمەنییە.
شاعرەیل و نۊسەرەیل و پەیجورەیل بایە ئەدەب شەفاهیمان گردەو بکەن و بکەنەی کتاو تا خەڵک لێان کەڵک وەر بگرن. هەر وەخت کتاو کوردێیگ چاپ بووگ کتاو خوەن کوردیش ڕاس کەیگ.
پ/ ئێرنگه وه بانان زوان داڵگی له کرماشان و ئیلام چه‌نێگ تۊه‌نیمن ئمێد بوه‌سیمن؟
ج/ زوان داڵگی ئیمە لە کرماشان و ئیلام جور ناوچەیل ترەک کوردەواری وە پێ تەوەجو نەۊە و هەمیەت پێ نەیریاگە. تەنیا ئەگەر تا ئمڕوو زوان داڵگی لە ئێ دو پاریزگا مەنگەسەی، خەڵک وریای کردنە، داڵگ و باوگەیلمان وریای کردنە و هۊرێان وە پێیەو بۊە.
چەن دەهەیشە چالاکوانەیل و نۊسەرەیل و شاعرەیل ئێ دو ناوچە ئڕا حفز و زینگەو کردنێ پشت بەسینە و دەس دانەسەو دەس یەک تا نەیلن زوان داڵگێیان لە ناو بچوو، یەکێ وە چاپ کتاو، یەکێ وە چاپ شێعر، یەکێ وە کوو کردن شێعر شاعرەیل قەدیمی، یەکێ وە چاپ شێعر مناڵ، یەکێ وە پەیجووری و تەحقیق، یەکێ وە نەمایش نۊسان، یەکێ وە فێر کردن مناڵەیل، یەکێ وە زەفت هورەیل قەدیمی، یەکێ وە بڵاو کردنەوەی گورانی، هەر کەس هەر جوورێ ئەو بان دەسێ هاتگە تەقلا کردگە تا سۊنێ لەی زوان داڵگییە ڕاسەو بکەی.
هەم لە کرماشان هەم لە ئیلام فرە کەس وەی ئاگاهییە ڕەسینە کە نەیلن زوان داڵگێیان بووگە ژێر تەپ تووز زوانەیل ترەکەو. کتاو چاپ کردنە، ڕومان نۊسانە، شێعر چاپ کردنە، ڕوژنامە چاپ کردنە، ڕێنۊس نۊسانە و… یانە لە پاریزگای کرماشان و ئیلام دیارن و وە گومانم جارێ هەم ئاسار نوشتاری ئیمە لەی دو پاریزگا کەمە. ئەگە ر موقایسەی پەنجیا ساڵ لێەو وەر ئێ دو ناوچە وەل ئمڕووا بکەیم، بایە بۊشیم لە و سایە وەی مایە فرەفرە خاسە.
پەنجیا ساڵ پێش ئاسار نوشتاری وە زوان داڵگی فرەفرە کەمۊیوە، ئمڕوو دەها کتاو و ڕومان و شێعر کوردی وە زوان خوەمان دیریمن. چەن دەهەس ڕوژنامەی کوردی دیریمن، لە زانستگایلش وتارەیل فرەی وە زوان داڵگی نۊسیاگە، ئمڕوو بڕێ لە ماموستایل مەدرەسە لە کڵاس دەرس وە کوردیەو وانە ئۊشن. زوان داڵگی کوردی ئیمە ئمڕوو خاوەن پەڕپا قورسێ ڕاس کردگە و نیەیلێ لە ناو بچووگ و هەر ڕووژ کە وەرەو نوا چیمن ئێ زوانە فرەتر پەل وەشنێ.
زوان داڵگی ئیمە تا ئمڕوو هۊچ دەسڵاتێ ئڕا یای گیری و ئاموزشێ وجوود نێاشتگە. خەڵک خویان زوان داڵگێیان حفز و حراسەت کردنە، ئەگەر ڕووژێ بایگ کە دەسڵات ڕاس بکەی و لە مەدرەسەیل ئاموزشێ بەیمن و مناڵەیل فێر بکەیم، بێ گومان چۊ خوەر لە بانان درەوشێ.
سه‌رچاوه: صدای ئازادی
