بیس ساڵە میژوو کورد فەیلی گردمەسە کووڵ

شەفەق نیوز

شەفەق‌ نیوز/ دوکتۆر موراد مورادی‌موقەدەم، نویسەر و میژوزان، ئەندام ئەوساوین شەورای شار دێلێڕان/ دێلێڕۆ (دێهلوران) و چالاکوان مەدەنی لە تایفەی باپیرەوەن ئێڵ کورد پەهڵە (کوردەلی) ئیلامە ک دە یەک‌لاوە ریشگ دە باخ‌سای و بایرای عراق ئوو دە لای‌ترەوە تا دێلێڕان و ئاودانان دیرێ.

ئەوی وە نووسانن کتاو و وتارەیل فرەیێگ تا ئمکە توانستگە سەرچاوەێل زانستی خاسێ ئەڕا زانکوو بیارێگە دی.

دە ئی وت‌ووێژە، باسێ دە مل مێژوونویسی کوردی و خوار و بان کردنەێلەێ وەگەردێ داشتیمتنە.

- میژوو، لە چەمسار ئیوە، جوور مێژوونویسێگ چەسە؟

: م وەێجوورە دنووڕم وە تاریخ ک یەکێگە لە پارامترەێل تاریف کردن هەر گەل و هووزێ.

میژوو هە نووسانن تاریخ نییە و ملوانگ مل جوغرافیا نییە، تاریخ داشتن زەین و ویر و فام میژووە و فرەتر لە ئەوە ناسینەو ئاگادارییە لە تاریخ. میژوو هە یانی ئمکە. منێگە رێگەیێگ ئەڕا کل بیین لە ئێسە و ئایەندە وە کەمترین هەڵەو ئشتباهێگ.

هەر میژوونویسێگ بایەد بتوانێ هانا وە خەڵکەگە بدەێ تا بتوانن بوونە خاون زەیەن و فامێگ ک خوەێ ئەڕا خوەێ خودئاگاهانە لە تاریخ ئەوبڕەسێ و وە جوورێگ لە خودباوڕی گشتی بڕەسن ک خوەیان بتوانن هەرچێ ئامار و دادەێل زەمانمەند و مەکانمەند پەخش و بڵاو ک هەسە بکەنە دی تا بتوانن خوەیان جوور گەل و هووزێگ دیاری بناسن. یە یانێ چشتیگ گرنگ دە تاریخ.

وەدی کردن، کووەو کردن، نووسانن، شی‌ئەوکردن، ئرائە کردن دادە و ئامارەێل راسکانی تاریخی و تەبدیل کردنێیان وە زنجیرەیل بان‌ئەڵ‌بان، یە کار میژووناسەێلە. وەێ خاترەسە ک بایەد بویشیمن ک وە نووسانن میژوو، هەنازێ لە ئاگاداری ئەڕا گشتێ فەراهەم بکرێ تا مەردمەگە خوەیان بتوانن (خەیر گشتی) و ئاسوو دیاریێ ک گشتێ دە نام بەشدار ببن بکەنە دی.

ئەگەر بتوانیمن ک وە نووسانن و خوەنستن تاریخ، گەلەکەمان ئاگادارەو بکەیمن ئەوانیش دتوانن رێ خوەیان بکەنە دی و خوەیان وەیەکەو خوەیان سەرئەوخەیر بکەن.

تاریخ، گشتی وە مانای نووسانن جاران نییە، تاریخ یانێ ئێسە، چوون هەر مەردمێ خوەیان وە دەس خوەیان تاریخ خوەیان دسازن.

بانان هەر وڵاتێ ئاوێنەێ ئمکەێ ئیمەسە ک یەک یەک وڵاتوەندەێلە خوەیان دسازنەێ ئوو هیچ وەختێ دەسێ لە خەیوەو نەهاتگە ک تاریخ راسکانی وڵاتێ تر بسازێگەو. وە زانستن تاریخ هیواداری دیارێ و بێ‌تاریخی یانێ ناهیمیدی.

ئەو ئاسوو و ئامانجەیلە ک هەر خەڵکێ ئەڕا خوەێ دیارییەو دکەێ بایەد چناو کەشێشتێ بداشتووبن ک ئەگەر ئەو خەڵکە داشکیا، دومای هەر گلیانێ بتوانێ لە نوو هێز بگرن و دومادوما نەچووگەو.

- ئیوە دە شار دێلێڕان، دە ئوستان ئیلام، دەو بن‌بتاوی و بێ‌ئمکاناتییە، چ چشتەێلێ نواگر کارتان بییە؟ ئەڕا تەحقیق کردن

: وەداخەوە دە ئوستان ئیلام کەل‌و‌کووس ئەڕا ئیجوورە تەحقیقەێلێ فرەسە و ئەڕا کارێ جوور کارەێلەێ م ک وە دڵ و گیانی ده بانێیان کار کردمە، م ناچار بیمە ک بچم ئەڕا تێهران چوون دەورەێلە سەرچاوەێلێ جوور کتاو و سەنەد و قەواڵەکوانەێل فرەیێگ دە کتاوخانەێل و مەراکز ئەسنادەێلە کەفێگە گیر. ئی کارە هەم وەخت فرەیێگ لە م دگرت هەمیش خۆ خەرج و بەرج فرەترێ دنا دە مل دەسم.

وەختێ دە دەورەی ک دە زانکۆ بیم چوون دە تێهران بیم فرە سەنەد و سەرچاوە کووەو کردم.

-ئێسە دخوازی چە بکەی؟

؛ ئمکە چوون ئەڕام هاتن و چگنە سەختە و هەمیش خوەم ئەوڕەسیمە ک تاریخ شەفاهی (میژوو زارەکی) ئیمەیش دیرێ لە ویرەو دچوو ئوو خاسە ک ئی تاریخە بنووسرێگەو ئەڕا یەسە یە چەنێگە ک دەس‌کردمەسە نووسانن تاریخ شەفاهی خوەمان. تاریخ جەنگ هەشت‌ساڵە ئوو هەڵمەت رژیم بەعس عراق وە دێلێڕان یەکێ لەێ کارەێلمەسە.

-خۆ دی؟ وەیجوورە گیچەڵەێل کارتان کەمترەو بییە

کەم‌تاکوتێ، چوون وەداخەوە هێمان پوول چاپەمەنی و بڵاو کردنەگەێ دە مل دەس موحەقق دمینێ.

ئیمە وە راسی نەدزانیمن ک بایەد تەحقیق بکەیمن یا تاسوو بکەیمن ئەڕا یە ک ئسپانسر ماڵی گیر بیاریمن تا کتاوەگەمان بڵاوەو بکرێ. دە ناو کوردمانا دوفێشتر کورد خوەمانیش خۆ کتاو ئلکترونیک هالیمان باوەو نەبییە تا هەزینەێل چاپ وە سنگێیەو بیاریمنە خوارتر

- هەر نویسەر و موحەققێ ئەڕا خوەێ هیردەو دبێ دە سەر یەک یا چەن چشت تا خاس زلێیەو بکەێ دە چەم وەردەنگەێلەێ خوەێ، تو دە بان چه کڕترەو بیتە؟

: م نزیکەی بیس ساڵە، یانێ دومای چاپ کتاوەگەم ک دە بان تاریخ هامچەرخ ئوستان ئیلام و میژوو هامچەرخ کورد فەیلی کار کردمە. دەێ ساڵەێلە م قەیرێ کتاو و بڕێ وتار زانستی نووسانمە ک بڵاوەو کریانەو ئەڕا خوەیان بینەسە رفرنسەێلێ زانستی دە مل ئەو دو باوەتە.

چەن کتاوێ تریش هە دەێ جوورەوە ها دەس و دەمم ک دیرم تەمامێیان دکەم

-وەر ژە یە ک دەس‌بکەیتە نووسانن، کام کتاوەێل ئەڕات جوور ئوڵگوو بین؟

: مەپووڕە ئەگەر بیشم هیچ کتاوێ وەلێ ئی پرسیاریتانە جوورێ تر جواوێ ددەمەو. م بایەد بیشم ک نەبیین کتاو و مەقاڵەێل زانستی لە میژوو هاوسەردم خوەمانە چ دە ئی دەس سنوور و چ دە ئەو دەس سنوور، چوون‌چشتێ بی وە هنێ ده گیانم تا م بکەفمە خیرەت و بچنە ناو ئی رێگەو ئوو ژیان خوەم بکەمە وەقف نووسانن تاریخ ئوستان ئیلام و تاریخ کورد فەیلی دە ئی سەد ساڵ دوماخرە.

-سەرقسەی ئی دەمتەقەمانە تاریخ کورد فەیلی بی، بن‌قسەیش بکەیمنە دریژەی ئی سەرباسە. چوونێ بی ک نووسانن پروژەیێگ وەێ گەپییەوە گرتیتە مل؟

: باس شوناس و هوویەت‌خوازی بی. م وەختی ک دە زانکۆ خەریک بیم پایان‌نامەگەم ئەڕا کارناسی ئەرشەد دنووسانم دە بان تاریخ کوردەێل فەیلی پێشتکۆ (ئیلام) کار کردم ئمجا ئەڕا دوکتوراگەمیش وە یە رەسیم ک چشتێ دە بان قلار کردن و کوشت و بڕ کوردەێل فەیلی ئوو ستەمێلێ ک رژیم بەعس سەدامی دە ملێیان کردگە بنووسنم تا ئەو کار ناتەواومە تەمامەو بکەم. م تا ئمکە پەنج مەقاڵەی زانستی دە گوڤارەێل عڵمی-پەژووهشی بڵاوەو کردمە چوون جی کار پەژووهشی و لێکوڵینەری دە بارەی کوردەێل فەیلی خالییەو ددیم. هەمجا کتاوێ دەبارەی شوون‌گوم کردن کوردەێل فەیلی ها وە دەسمەو ک هیوادارم بتوانم بەشێ لە رەنجەڕووی ئی گەل و هووز خوەمە ک دە ئەنفاڵ و ژینووساید و چووزانم بڕەقەورسانەیل و بارکردن و تەسفیر کردنەێل گوڕەوگوڕ بیشمەو، لەو کارساتە دڵتەزەنەێلە ک هاتگەسە سەرێیان بنووسنمەیان.

-ئیمە فرەتر لە یە ک دەبان تاریخ دێرین کورد فەیلی چشتێ بینیمن دە بارەێ ژینووسایدەێلێ ک وە سەرێیان هاتگە ئەژنەویمن، تا کەێ بایەد لەێ‌وا بوێ؟

: ئیجوورە ک م دیمە وەوچوونە ک حەق تاریخ کورد یا حەق ژینووساید کورد فەیلی بییە دە بارەیان کتاو و مەقاڵەی زانستی نەنووسریاگە. باس م یەسە ک چشتێ بنووسرێ ک جییەێلێ جوور بنیادەێل (ماف مرۆڤ) بکەنەێ وە بەڵگەیێگ تا بتوانیمن وەو سەنەدەێلە حەق ئەوانەێ ک لە ژینووسایدەێل دەوران بەعس سەدامی خسار دە بان خسار دینە، زینگەو بکرێ.

م دخوازم ک وە بەش خوەم بەشێ لەێ دمامەنینەێلە جوبرانەو بکەم ئەڵبەت تا ئوورە ک بتوانم.

دە بان تاریخ دێرووکیمانیش هە وەیجوورەسە ئاخین و داخینمە ک کار زانستی کەمترێ کریاگە ئەگەر نەخوازیمن بیشیمن ک کار خووێ نەکریاگە.

ئەوانەێ ک سەوادێ دیرن ئوو کەڵکەڵەی ماف مرۆڤ دیرن و هەمیش وڕینەێ ئایەندەێ مەردمەگەێ خوەیان خۆ نەبایەد بێ‌دەنگ بمینن و بایەد دە بان ئی کارساتەێلە بنووسنن و کار بکەن.

- خوەشترین خاترەت دە ئی هەمگەساڵە چە بییە؟

: شرینترین خاترەی م یە بی ک دە جەڵەسەی دفاعییەی پایان‌نامەگەم پامل یە بیم ک ناو پایان‌نامەگەم نگوڕدرێ. وەداخەوە چەن گلە لە ئوستادەێلە ک دەو جەڵەسە بین چوون خوەێ کورد فەیلی نەدناسین گیر دان وە یە ک ئی ناو گەور و گەورا بسڕن. هەم خوەم و هەمیش دوکتور ئسماعیل شەمس ک کوردستانیێگە و ماموستای زانکۆ عەلامەی تێهرانە فرە دفاع کردیمن تا نام کورد فەیلی مایەێ. م ئەو سێ ساعەت دفاعیەمە جوور یەکێ لە شرین‌ترین خاتراتم دزانم چوون ئەر ئەو ناوە بشێویا منیش سەر ئەڵەم دشێویا و دە ڕاسی نەدزانستم چە بکەم؟

- چ پێشنێار و دەسکەفت تایبەتی ترێ دیری ک بیشی ئەڕا وەردەنگەێلە؟

: ده‌سکەفت دیاری م ئەڕا گشت دووسدارەێل تاریخ‌نویسی یەسە ک دەس بکەنە نووسانن هه لە خوارەو وەرەو بان، لە دێ و شارەگەیان، لە بنەماڵەێلەیان. لە نووسانن خاترات خوەیان و بنەماڵەو هووز خوەیان بنووسنن. بزانن ک وە بایس نییه ک کارەێل گەپ گەپ بکەن یا چشتێ گەورا ئاشکرا بکەن چوون ئەو تەحقیقەێلە دە مل کارەێل بۊچکەڵە بۊچکەڵە وە بان یەکەو دبنە میژووی گشت ناوچەگە و ئوستانەگەمان. ویر لە یە نەبڕن هەرگز.

-گل بخوەێمنە سەر خوەت. لە ژیان و ژیان‌نامەی کاری خوەت ئەڕامان بیش

- م دە شار دێلێڕان هاتمەسەدی و هێمانیش هە دانیشتەێ ئەو شارەمە. لیسانسەگەم دە نامبەین ساڵه‌ێل 1998 تا 2002 زایینی ده شار ئسفەهان گرتم. دە ساڵ 2003 تا 2006 زایینی هەم دە زانکۆ خوارەزمی تێهران دەرس خوەنستم ئمگل دوکتوراگەمیش دە پەژووهشکەدەی ئنقڵاب ئسڵامی دە تێهران گرتم؛ ده سەرڕێشتەی تاریخ.

دە نامنی ساڵەێل 2002 تا 2006 زایینیش یانێ دە چوارمین دەورەی شەوراێل شار، شاروەندەێل دێلێڕانی منیش ئەڵبژاردن و منیش بیمە ئەندام شەورای شار دلێڕان و لە ساڵ 2002 زایینی تا وە ئمکەیش جوور کارمەندێگ هامە زانکۆ پەیام نوور دێلێڕان ئوو چەن کتاو و دەێ بەینە مەقاڵەێلێگیش نووسانمە و بڵاویان کردمە.

کتاوەێلەم وە فارسی نامێیان یەسە:

-تاریخ سیاسی اجتماعی کردهای فیلی در عصر والیان پشتکوە.

-دهلران در آیینە هشت سال دفاع مقدس

ئوو ئی مەقاڵەێل زانستییەیش بڵاوەو کردمە:

1- تاریخ سیاسی و اجتماعی پشتکوه در دوران والیان فیلی

2- اختلاف ایران و عثمانی بر سر شهر باغسایی (باخ سای).

3- تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کردهای فیلی شیعه عراق.

4- صفحه کرد، جابجایی جمعیتی و مسئله امنیت.

5- حزب میهن پرستان ایلات و عشایر کرد پشتکوه.

6- اسنادی از طایفه باپیروند کرد.

7- نقش والیان ایلام در حفظ امنیت و دفاع از مرزهای ایران زمین.

8- سرگذشت مقبره مهدی بالله در شهر ایلام.