هەواڵی کوردستان ئێستا

شەفەق نیوز/ نزیکەی مانگیگە ریژەی تاوانەیل لە عراق بەرزەو بویە، بەڵام وە گشتی وەرانەور ساڵەیل گوزەشتە وە نزمی مەنیەسەو، وە قسەی پسپۆڕەیل ئەمنی، کە باس ئەوە کردنە کە تاوانەیل ڕەنگدانەوەی رەوشەیل کۆمەڵایەتین، و پسپۆڕیگ دەروینناس پەنابردن ئەرا تونوتویژی ئەرا چەن مدوویگ گلەو دا، کە سەرەتا لە کەسەگە و پەیوەندییەگەی وەرد خێزانەگوی لە ناو ماڵەو دەسوەپی کەێد و وە رەوش وڵاتەگە وە گشتی کۆتایی تیەێد.

ئەندام دەسەی ئاسایش و وەرگریی پەرلەمان، عەلی نیعمه بەنداوی، دەسنیشان کەێد کە “زیابوین رویداوە تاوانکارییەیل وە تایبەتی لە مانگ گوزەشتە کە ڕەمەزان و جەژن ڕەمەزان بوی، یەیش نشانەس ئەرا کەمی هوشیاری و مرۆڤدووسی لای ئەو تاوانبارەیلە، بەڵام لە مەوقەی بەراوردکردن شمارەی رویداوەیل ئی ماوە ئمجا وەرد رووژەیل گوزەشتە، دەسنشان وەوە کریەێد کە کەمەوبوین لە سایەی ئاسایش و تەقەلایل هەواڵگری و کامێرایل  چەودیاریکردن و وەدویاچگن ئەرا پرسەیل”.

بنداوی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “پەیوەندییگ کوتپڕ ناوەین هیز جیوەجیکردن یاسا و تاوانەیل هەس، تا جیوەجیکردن یاسا لاوازتر بوود، تیەن رویداوە تاوانکارییەیل زیاترەو بوود، ئەراوە بایەسە خزمەتگوزارییە ئەمنییەیل تەقەلایان ئەرا مقیەتیکردن ئاسایش زیای بکەن، و ئۆپەراسیۆن وەرجەوەختە ئەرا ئەو کەسەیلە ئەنجامبیەن کە پیشینەی تاوانی دیرن و فەرمان دەسگیرکردنیان دەرچگە ئەرا کەمکردن ئەو رویداوەیلە و فراوانکردن بانگەوازی زویوەزوی وەڵامدان وەدرویژایی فەرمانەیل و زیایکردن هاوکاری هاوڵاتیەیل وەردیان لە ڕاپۆرتکردن رویداوە ئەمنییەیل و تاوانکارییەیل، دزیکردن، دەسدرویژیکردن و هتد.”

ئەو شارەزا لە کاروبار ئەمنی، موخلەد حازم ئەلدەرب، هاوڕاس وەگەرد ئەوە کە بەنداوی باسی کردگە و ئویشێد: “وەگورەی ئامارەیل ساڵ 2024 و سەرەتای ساڵ 2025 ریژەی تاوانە تاوانکارییەیل کەمکردگە وەچەو ساڵەیل گوزەشتە، یەیش گلەو خوەێد ئەرا چالاککردی دەزگایەیل جیوەجیکردن یاسا و وەشوینکەفتن سەرچەوەیل، و ئامێرە ئەلیکترۆنیەیل، یەیش بیجگە لە بڵاوبوین هەڵمەتەیل هوشیاری کۆمەڵگا ئەرا سنووردارکردن بڵاوبوین تاوانەیل”.

مدووەیل بڵاوبوین تاوانەیل

ئەلدەرب ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز دیاری کرد کە “تاوان ڕەنگدانەوەی رەوش کۆمەڵایەتییە، لە گشت وڵاتەیل جیهان هەس، وەفرەیی ئەو مەوقە زیایەو بوود  هەناێ لاوازییگ لە دەزگایەیل جیوەجیکردن یاسا بوود، لە مدووەیل بڵاوبوین بیدەسەڵاتی، سروشت هووز و کەوسوکار نەوین هوشیاری، رینمایی، و کولتوور کۆمەڵایەتی و ئایینی کۆمەڵگای عراق لە ماوەی دوو دەیەی گوزەشتە رەد بویە و زیاتریش کاریگەرییان لەبان پێکهاتەی کۆمەڵایەتی عراق داشتنە”.

وتیش: "خاوەن تاوانە ریخریاگەیل سوود لەو رەوشەیلە گردن و مادەی هووشبەری بڵاوکردنە، لە رییگەو فرەی جارەیلیگ بەد وەکارهاوریان تا بوونە تاوانبار لەوەر وەکارهاوردن ماددە هووشبەرەیل، کە لە سەردەمیگ بڵاو بویە و چگەسە ناو پێکهاتەی کۆمەڵایەتی عراقەو". دووپاتیش کرد کە"ئامار تاوانەیل وەرەو کەمی چوود، بەڵام تاوانەیل وە مدوو ئەو مەرجەیلە کە لە کۆمەڵگا بوینە، و چالاکی سنووربڕ لە تاوانەیل بازرگانیکردن وە ئایەم و ماددە هووشبەرەیل، بیجگە لە تاوانە تاوانکارییەیل کە جاروبار لەوەر توڵەی هووزانە و شەرەف شووردن، و تاوانەیل ترەم تیەن، یەیش گرنگی هوشیاری کۆمەڵگە و پاڵپشتیکردن زیاتر دەزگایەیل جیوەجیکردن یاسا پشتڕاس کەێد، ئەرا کەمکردن ئەو جویرە تاوانەیلە". 

رووژ 30 کانوون دویەم 2025، عەبدولئەمیر شەمەری، وەزیر ناوخۆ راگەیان کە لە ئەنجام ریکارەیل ئەمنیە تونەیل، ریژەی تاوانە ریخریاگەیل لە عراق وەڕیژەی 43% کەمکردگە.

شەمەری لە کۆنگرەیگ رووژنامەوانی دووپات کرد کە “وەزارەت لە وەشوینکەفتن کەسەیلیگ دەیشت یاسا هویچ فشاریگ نەیرێد، و ئاگادارکردن هەس لە جیوەجیکردن دەسوەجی هەر یاداشتیگ، و گشت ریکارەیل وەگورەی چوارچیوە یاساییەیل جیوەجی کریەن ئەرا دڵنیابوین لە چەسپیان دەسەڵات دەوڵەت و مقیەتیکردن ئاسایش هاووڵاتیەیل”.

وتیش: " جەنگ هیزە ئەمنییەیل لەبان بازرگانیکردن و وەکارهاوردن ماددە هووشبەرەیل ئەنجامی دانە، بویەسە مدوو کەمەوبوین ریژەی دابینکردن و بەرزەوبوین نرخیان، و هەمیش کەمەوبوین خواست". 

جی باسە کە ناوەند ستراتیجی ماف مرۆڤ لە عراق لە 29 کانوون دویەم 2025 راگەیان کە عراق لە ساڵ 2024 وەراورد وە ساڵ 2023 وەڕیژەی 15% کەمەوبوین تاوانەیل وەخوەی دیە.

ناوەندەگە ڕاپۆرتەگەی لەبان بنەمای پێوەرەیل کەمکردن تاوانەیل کە لەلایەن وەزارەت ناوخۆ دەرچگە، کە باس داوەزیان 20% تاوانە تونوتیژییەیل کردگە، لەوانە کوشتن و دەسدرویژی قورس، و کەمەوبوین 12% تاوانەیل دزی، چ دزیکردن لە ماڵەو بوود یا دزین ماشین، و کەمەوبوین 18% تاوانەیل بازرگانیکردن وە ماددە هووشبەرەیل.

وەگورەی ماڵپەڕ “نومبیۆ”، کە تایبەتە وە پیدان داتا لەبان نرخی بسین، ریژەی تاوان و کوالیتی چەودیاریکردن تەندروسی، عراق لە رزیەند هەشتەم جیهان عەرەبی و هەشتا لە جیهان لە بڕ 146 وڵات پێوەرەیل تاوانە لە ساڵ 2024.

بار دەروینی

لەباوەت بار دەروین پەنابردن وە تونوتیژی و تاوان، خانمە پزیشک دەروینی دکتۆر بەتول عیسا ئویشێد: ئایەم غەریزەی خاس و بەد دیرێد و ئەوەگ ئەو غەریزەیلە گورجەو کەێد رەوش دەیشتودەرە و ئەو فاکتەر و چینەیل بۆماوەیی ئایەم لە خیزان و ژینگەو وەرگرێد خەێدەی ئامادەکاری لەلییان”.

عیسا ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئاشکرا کرد کە "بارە دەروینییەگە پیشەنگی دیرێد ئەرا ڕویدانی، کە لە ئاست خیزان و فاکتەر بۆماوەییەو دەسوەپی کەێد، کە هاوسەرگیری کەسوکاری بوودە مدوو رەسین شیوە و بیماری دەروینی  ئەرا مناڵ، ئەراوە هاوسەرگیری کەسوکارەیل بوودە مدوو بیماری دەروسنی، کە توەنێد بوودە مدوو هەڵسوبنیش هەڵە و لەڕوی کۆمەڵایەتی و یاساییەو نەفرەتکریای."

هەمیش لە مدووەیل، عیسا ئویشێد: “ئەو جیاوەبوین خیزانەیلە کە وەسەر فرە لە خیزانەیل تیەێد،  شیوانن سووزداری ناوەین ژن و شوی و پەیوەندی سەرد ناوەینیان و تونوتیژی لەناو خیزان، وەگەرد وەختەگەو لەلای مناڵەیل زبری رەفتار دروس  کەێد، هەناێ باوگی تونوتیژی وەبان داڵگی کەێد، ئی مناڵە، وەختیگ گەورە بوود، تونوتیژی وەبان خوەشکەیلی و ژن و مناڵەیلی کەێد، ئەو پرسەیل تونوتیژی خیزانیە لە بەشە پەیوەندیدارەیل توومار کریانە فرە کەمترن لە راسی، چوینکە فرەیان ئاشکرا نیەوون، جویر ئەوە کە ئویشن (هەر ماڵیگ کار نهێنی خوەی دیرێد)، و گشت ئی کەڵەکەبوینە کەسیگ دروس کەن کە وەدەس رەفتار زبر ناڵن.

وتیش؛ "رەوش هەڵاوسانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی وڵات گشتی لە خیزان ڕەنگەو دەێد، هەمیش خەوەر و فیلم و سۆشیال میدیا کە دیمەن تاوانەیل نشان دەن تونوتیژی لە هویر زیاترەو کەن، ئەراوە جاروبار ئەوە وەپیمان رەسێد کە شوییگ ژنەگەی کوشێد، یا وە پیچەوانەەو، یا پیاییگ یا ژنیگ مناڵ خوەی کوشێد، یا مناڵ داڵگ یا باوگ خوەی کوشێد، گشت یانەیش لە دەرئەنجام کەڵەکەبوین و سەرکوتکردن و دەرئەنجام ئەو رەوشەیە تیەن”.